АҚШ ва НАТО қўшинларини олиб чиқиш фонида Афғонистондаги вазият қизиб бормоқда, толиблар тобора кўпроқ янги туманларни ўз назорати остига олмоқда, мамлакат шимолидаги ҳукумат қўшинлари эса Марказий Осиёнинг чегарадош давлатлари чегара ҳудудига чекинишга мажбур бўлмоқда.
Специальный представитель президента РФ по Афганистану, директор второго департамента Азии МИД РФ Замир Кабулов
© Sputnik / Нина Зотина
/ РФ президентининг Афғонистон бўйича махсус вакили, РФ ТИВ Осиё иккинчи департаменти директори Замир Кабулов Афғонистон расмий ҳукуматини нима кутаётгани, толиблар ваъдаларига ишониш мумкинми ва мамлакат пойтахти учун жангларни бошлаш хавфи ҳақида РИА Новостига сўзлаб берди.
Россия прогнозларига кўра, Афғонистондаги толибларнинг ҳозирги ҳужуми Кобулдаги ҳокимиятни ағдаришга олиб келиши эҳтимоли қанчалик юқори?
Сиз саволни шунчалик дангал бердингиз, мен бироз бошқача бошлар эдим. Россия бир неча йил олдин бундай ҳолат юзага келиши ҳақида айтганди. Нарсаларни ўз номи билан айтганда, биз буни анча олдинроқ кўрган эдик, ва шу сабабли етти йил олдин биз толиблар ҳаракати билан алоқаларни ўрнатишни бошладик. Воқеалар ривожи жуда мантиқий.
Энди "Кобулнинг қулаши" ҳақида. Вужудга келган вазият айнан ҳақиқат лаҳзасига олиб келади: булар ҳар йили бизга Афғонистоннинг қудратли армиясини, 300 минг киши, ҳарбий хизматчиларини тайёрладик, деган ажойиб баёнотларни бериб турган Америка-НАТОнинг Афғонистонда ҳозир бўлишининг оқибатлари.
Ва мана биз улар охир-оқибат нималарни тайёрлаганини кўрмоқдамиз. Аммо бу ваҳима тушиш, ҳамма нарса қуламоқда, дегани эмас, "гипсни ечишмоқда, мижоз кетмоқда".
Йўқ, вазият ундай эмас. Агар Кобул ҳукумати ўтган йили нафақат Россия таклифига, балки афғон ўртасида мазмунли жараённи бошлаш зарурлиги, янги, коалицион ўтиш даври давлат раҳбариятини шакллантиришга олиб келадиган музокаралар тўғрисида Россия, Хитой, АҚШ, Покистоннинг қўшма таклифларига рози бўлганда, бугунги кунда содир бўлаётган воқеаларнинг олдини олиш мумкин эди.
Кобулда Байден АҚШ сайловларида ғалаба қозониб, у аввалги администрациянинг қарорини ўзгартиради, америкаликлар мамлакатда қолади ва шу тариқа улар мамлакатни бошқаришда давом этишади, деган умидда кутишни афзал кўришди.
Бундай бўлмади. Умуман олганда, фурсат йўқолди. Ва бу Толибонга "ҳа, бошқа томон музокараларга тайёр эмас" дейишга баҳона берди ва улар куч босимини кучайтирдилар. Натижада, Кобул эмас, балки толиблар ўз музокарадаги позицияларини яхшиладилар, улар мамлакат ҳудудининг катта қисмини ўз назоратига оладилар ва ўзларининг рақиблари билан кучли позициядан гаплашиши мумкин.
Шу билан бирга, уездларнинг аксарияти толибларга жангсиз ўтиб кетганлигини эътибордан четда қолмаслиги керак. Ҳа, ўтишди нимани англатади? Ҳукумат қўшинлари ҳамма нарсани ўз номи билан айтиш керак, шунчаки ўзларининг гарнизонларини, позицияларини ташлаб қочишди.
Шунинг учун толиблар осонгина кириб, бу туманларни ўзларининг назорати остига олишди. Афғонистонда уларнинг 400 дан ортиқ туманлари ҳозирда учдан биридан кўпроғи, эҳтимол уларнинг ярмигача бўлган қисми жанговар ҳаракатлар натижасида эмас, балки ушбу ҳудудлардан ҳукумат қўшинларининг кетиши натижасида “Толибон” назоратига ўтди.
Аммо, шу билан бирга, толиблар Афғонистон вилоятларининг бирон бир марказини эгалламади - 34 таси бор ва мен пойтахт ҳақида умуман айтмаяпман. Ҳа, толиблар ҳарбий-техник нуқтаи назардан ҳужумлар, шаҳарларга қўққисдан бостириб киришга қодир, аммо уларни ушлаб туришга – бунинг учун уларда куч йўқ. Фаол жанговар мавсум яна икки ой давом этади ва улар бир нечта вилоятларни ўз назоратига олишлари мумкин. Агар вазиятни фақат ҳарбий нуқтаи назардан кўриб чиқилса - ҳа, улар буни қилишлари мумкин. Аммо бу уларнинг Афғонистоннинг тўлақонли хўжайинларига айланишларини англатмайди. Бу фақат афғон халқи ҳамма нарса, ҳукумат худбинлиги учун товон тўлашини англади. Шунинг учун саройда ўтирганлар эмас, халқ азоб чекмоқда.
Ҳозир, кеч бўлмасдан, ўзига келиб, мазмунли музокараларни бошлаш керак, бу коалиция ўтиш даври раҳбариятини тузиш билан муқаррар равишда якунланади.
“Толибон”* ҳаракати иштирокидаги коалиция - толиблар неча фоиз, қайси нисбатда бўлиши - бу афғонларнинг иши. Ўзлари ҳал қилишсин ва келишишсин. Улар ҳеч ким томонидан сайланмайдиган маъмурият тўғрисида оқилона келишишлари керак - бу урушаётган икки томон ўртасида келишув предмети. Фикримизча, бу нуқтаи назарни америкаликлар, покистонликлар ва хитойликлар қўллаб-қувватлашади - бундай муваққат маъмурият икки-уч йил, Афғонистонда ҳамма нарса хоҳлаганидан секинроқ бажарилишини ҳисобга олган ҳолда, ишлаши керак - бундай миллий характер, бунинг ҳеч қандай ёмон жойи йўқ. Мамлакатда ҳеч қандай вакуум, хаос бўлмаслиги керак, Афғонистоннинг келажаги ва бўлажак бошқарув шаклини аниқ белгилашдан олдин, жанговар ҳаракатларни тўхтатадиган ва бир қатор муаммоларни ҳал қила бошлайдиган қўшма администрация керак. Улар мамлакатда ишларни тартибга солиши ва толибларни жамиятга қўшилиш масалаларини ҳал қилиши керак.
Бошқарув шаклига келсак: толиблар Ислом амирлигини тузишга қаттиқ туриб олишган, аммо халқаро ўйинчилар, шу жумладан Россия ҳам бунга бир неча бор қарши чиқишган. У яратилиши мумкин бўлса, хавфларни кўраяпмизми?
Бу ерда толибларга (Москвадаги музокараларда - таҳр.) яна бир бор Россия ва бутун дунё ҳамжамияти Ислом амирлигининг тикланишини қабул қилмасликлари айтилди.
Ва улар рози бўлишди: "Ҳа, биз, албатта, Ислом амирлигини афзал кўрамиз, аммо афғон кенг ваколатхонаси, шу жумладан ҳозирги Кобул администрациясининг вакиллари билан музокара олиб бориб, муҳокама қилишга тайёрмиз".
Афғонистоннинг келажакдаги тузилиши ва унга қандай етиб боришни муҳокама қилиш керак. Агар республика тузумини сақлаб қолиш тўғрисида қарор қабул қилинадиган бўлса, унда афғон сиёсий анъаналарига кўра, қарорни Лоя Жирга - бутунафғон ассамблеяси қабул қилиши керак, бошқача вариант бўлиши мумкин, бу борада афғонларнинг ўзлари ўзаро келишиб олишади.
Мана ним учун ўтиш даври ҳукумати зарур, урушни тўхтатиш, давлат бошқаруви қуламаслиги учун. Афғонистоннинг янги, келажакдаги раҳбариятининг бир қисмига айланган толиблар иштирок этиши ва масъулиятни олиши керак.
Икки-уч йил ўтиш даври ҳукуматидан кейин сайловлар ўтказилиши керакми?
Агар шундай қарор қабул қилинадиган бўлса, ҳа. Биз учун яхши бўларди, ҳа, лекин буни биз ҳал қилмаймиз. Шуни таъкидлашни истардимки, биз ҳеч кимга ҳеч нарсани буюрмаймиз. Биз фуқаролик урушларидан чиқишда мавжуд бўлган халқаро тажриба асосида ҳаракат қиламиз.
Улар қарор қилишлари керак. Агар улар янги сайловлар ўтказишга келишиб олишса, унда президент ва парламент учун янги сайловлар ўтказиш керак. Аммо бунинг ҳаммасини тайёрлаш керак, бугун қарор қабул қилиб, эртага ўтказиш мумкин эмас.
Айниқса Афғонистон шароитида, барча қийинчиликлар ва ҳарбий ҳалокатларни ҳисобга олган ҳолда. Шу билан бирга, фақат сиёсий масалалар билан шуғулланиш мумкин эмас, ижтимоий масалалар билан ҳам шуғулланиш керак.
Уруш давом этаётган пайтда халқ ишни йўқотмоқда, плюс коронавирус пандемияси. Бу муаммоларнинг барчаси тезда ҳал қилиш керак, чунки агар бу амалга оширилмаса, миллионлаб афғонлар яшаш учун пулсиз қолади, ўзига егулик топиш учун қулига қурол олишлари мумкин. Мана бу хаоснинг олдини олиш керак. Биз буларнинг барчаси ҳақида доимо айтганмиз ва америкаликлар буни биринчи бўлиб англашган. Шунинг учун биз улар билан ўзаро ҳамкорликда ҳаракат қилмоқдамиз. Бу америкаликлар учун эмас, Россия ва бизнинг стратегик хавфсизлик манфаатларимиз учун қилинмоқда. Биз учун бутун минтақа жуда муҳим.
Сиз Москвада толиблар билан учрашдингиз, тушунганимиздек, улар Афғонистонни қўшни давлатларга ва Россияга ҳужумлар учун плацдарм сифатида ишлатмасликларига кафолат беришди. Бизда уларга ишониш учун бирон бир асос борми?
Улар буни яна тасдиқладилар. Ушбу кафолатлар менга Доҳада янада юқори даражада мулла (Абдул Ғани) Барадар (“Толибон” сиёсий идораси раҳбари - таҳр.) томонидан берилганди.
Улар Москвага толиблар ҳаракатининг юқори раҳбарияти номидан Афғонистон ҳудудидан учинчи давлатлар манфаатларига қарши фойдаланилмаслиги, ҳеч ким томонидан фойдаланилмаслигини таъминлаш учун келишди, улар Россия учун Марказий Осиёда хавфсизлик масалаларининг сезгирлигини билиб, буни алоҳида таъкидладилар.
Марказий Осиёдаги шерикларимиз хавотирга тушишди, лекин айни пайтда вазиятга қараш керак - толиблар Тожикистон ҳудудига киришмади, у ерга ҳукумат қўшинлари қочиб ўтди.
Қочиб ўтиб, улар тожик ҳудудидан уларнинг позицияларини эгаллаб олган толибларга қарата яна ўт очишди.
Аммо толиблар барча дала қўмондонларига Тожикистон ҳудудига қарата ўт очмаслик ҳақида кўрсатма берди.
Яқинда вазир Лавров айтган ягона нарса – ишидчилар Афғонистон шимолидаги уруш хаосидан фойдаланиши мумкинлиги бизни безовта қилмоқда.
Бу биз учун жуда муҳим. Аммо яна толиблар ишидчиларнинг ашаддий душманлари саналади. Уларга нафрат билан қарашади ва асирга олмай, уларни йўқ қилишади.
Ҳисоб-китобимизга кўра, 3-4 минг ишидчи шимолда қолди. Аммо шимол ҳукумат кучлари томонидан назорат қилинганда, улар ИШИДга қарши уруш қилишмадилар, ИШИД* у ерда ўзини жуда яхши ҳис қилди ва толиблар эса уларни уришди. Шунинг учун у ерда толибларнинг муваффақияти ИШИДни заифлаштиради, Марказий Осиёга қарши ҳужум ва қўпорувчилик учун майдондан маҳрум қилади.
Бизда толибларнинг бу кафолатларига ишонишга асос борми?
Бизда фақат ўзимизга ишониш учун барча асослар бор. Биз вазиятни диққат билан кузатмоқдамиз. Аммо толиблар Марказий Осиёдаги иттифоқчиларимиз хавфсизлигига зарар етказиш учун қилинган ҳар қандай уриниш уларга катта йўқотишлар, ҳамма нарсани йўқотишга олиб келишини кўришганда, улар ҳеч нарса қилишмайди ва ўзларини яхши тутишади.
ИШИД*га қарши курашда толибон билан ҳаракатларни ўзаро мувофиқлаштира оламизми?
Бу мувофиқлаштириш - бу уларнинг ҳудуди, ерлари, ишидчилар келишди - келгиндилар ва исломий радикаллар, толиблар уларни урмоқда, ҳайдаб чиқаришмоқда, яна қандай координация керак.
Россиянинг толиблар билан алоқаларига келсак. Мамлакатимизда “Толибон“* террорчилик ҳаракат деб тан олинган, аммо биз улар билан мулоқот олиб борганимиз сабабли, уларни РФда ушбу рўйхатдан олиб ташлаш фикри йўқми?
Мен бир неча бор айтганман, лекин яна такрорлайман. 2001 йилда БМТ Хавфсизлик Кенгашининг резолюцияси қабул қилинганида, ҳар қандай мамлакатда бўлгани каби, Россия президенти бизни ушбу резолюция мазмунига риоя қилишга мажбур қилган фармон қабул қилди.
БМТ Хавфсизлик Кенгашининг резолюцияси билан толиблар ҳаракати террорчилик ташкилот сифатида тан олинди ва санкциялар рўйхатига юқори ва ўрта раҳбарларидаги 110 нафардан ортиқ шахс киритилди, шундан бери улар террорчилик ташкилот деб номланади.
Энди вазият ўзгарди. Толиблар ўзларининг тарихий сабоқларини олдилар ва улар ўтмишга қайтмаслиги, бу хато бўлганлигини, улар НАТО ва АҚШнинг чет эллик истилосига қарши курашаётган миллий-озодлик ҳаракати эканлиги, ўз мустақил мамлакатларида исломий жамият қуришни исташини бир неча бор очиқ баён қилдилар.
Исломий жамиятининг талқини - бу ихтиёрий масала, афғонлар буни ўзаро ҳал қилишсин, уларнинг барчаси асосий қисми мусулмонлар ва бу билан кимни ва нимани назарда тутаётганларини ўзлари келишиб олишсин.
Толиблар ўз сабоқларини ўрганишди, агар улар ўтган асрнинг 90-йиллари ўрталарида қилган ишларини такрорлашга ҳаракат қилсалар, унда улар афғон халқининг катта қисми, авваламбор, пуштунлар эмас, қурол олиб, у эса қўлларида бор, уруш қилишга чиқишини жуда яхши англашадилар. Ва яна йигирма йилга фуқаролар уруши. Бундай ҳолда толиблар яккаланиб қолади ва бутун дунё толибларга қарши бўлганлар томонида бўлади. Бу уларга, кўзларига қараб аниқ айтилди.
Ҳозир тактик ҳаракатлар тўғрисида гаплашаётганимизни унутмайлик. Ҳарбий ҳаракатлар яна икки ой давом этади, шундан сўнг янги ҳарбий-сиёсий мувозанат бўлади. Аммо Афғонистондаги воқеаларнинг катта, стратегик натижаларига қайтайлик. Бир неча йил олдин у ерда Американинг ҳарбий базалари тармоғи мавжуд эди ва уларнинг аксарияти Афғонистон билан стратегик муносабатларга эга эмас эди, улар бутун минтақа, шу жумладан бизга, Марказий Осиё, Эрон, Покистон ва Хитойни ўз кучини проекциялашди. Бу базалар қаерда? Улар йўқ, бу билан ҳамма нарса айтилди.
Энди эса тасаввур қилинг, агар бундан етти йил олдин биз толиблар билан “кўприк қуриб”, улар билан мулоқот ўтмаганимизда, ўз ташвишларимиз, манфаатларимизни уларга етказишни бошламаганимизда ва муваффақиятсиз ғарб ортидан эргашиб, уларни қоралаганимизда, энди ким билан гаплашар эдик? Мана уларда муаммо, Россия эса Афғонистондаги ҳар қандай куч билан гаплашиши мумкин. Мана бу Россия ташқи сиёсатининг натижасидир.
Яқин келажакда БМТ Хавфсизлик Кенгашининг толибларга қарши санкциялари бекор қилиниши мумкинми?
Ҳа, албатта, лекин биз келишдик ва толибларга аниқ айтдик: сиз, толиблар ҳаракати, бошқа томон билан музокара столига ўтиришингиз биланоқ, - Доҳада содир бўлаётган нарсалар бу музокаралар имитацияси, алоқалар, у ерда ҳатто кун тартиби йўқ, музокараларнинг мазмунли бўлишининг биринчи белгиси - бу барча томонлар томонидан тасдиқланган ва келишилган кун тартиби, бу ерда барча фикрлар, ташқи ўйинчилар, суҳбат қайси нуқталарда ўтиши аниқ белгиланган бўлиши керак.
Бу содир бўлганда ва улар ўтириб, ушбу кун тартиби бўйича ишлашни бошлашса, бу биз учун делистинг процедурасини бошлаш вақти келгани, яъни толиб фигурантларини БМТ Хавфсизлик Кенгаши санкциялар рўйхатидан чиқариши белгиси бўлади. Жараён осон эмас, лекин мутлақо аниқ. Уни ишга тушириш керак ва БМТ Хавфсизлик Кенгашининг барча аъзолари танишиб, овоз беришлари керак, кейин санкциялар рўйхатидан чиқариш жараёни бошланади.
Аммо сиз айтмоқчисизки, прогнозларимизга кўра, Афғонистонда ҳарбий ҳаракатлар яна икки ой давом этади, шунинг учун ҳеч қандай музокаралар бўлмайдими?
Музокаралар бўлиши мумкин, вазиятни ўзибўларчиликка ташлаб қўймаслик учун уларни уларни қўллаб-қувватлаш керак. Аммо, назаримда, томонлар кузда мазмунли ва самарали музокараларга тайёр бўлишади. Иккала томон ҳам урушга жуда узоқ вақт тайёргарлик кўрган ва айтилганидек, улар барча патронларни чиқармагунча, бирон нарсага умид қилиш қийин.
Мулоқотларингизда Афғонистон ҳукумати толиблар билан музокараларга тайёрлигини тасдиқлайдими?
Улар сўзларда тасдиқлайдилар, аммо барчаси шуни англатадики, улар тайёр, аммо толиблар тан олишлари керак, кейин улар тайёр бўлади. Аммо музокаралар бундай олиб борилмайди. Бу иккиюзламачилик. Бу мавжуд ҳақиқатларга кўзни юмишга уриниш, шунинг учун бу қуруқ сўзлар. Бизга аниқ ишлар керак. Агар биз нафақат сўзда, балки амалда ҳукумат ва Афғонистондаги турли этносиёсий кучларнинг вакили бўлган нуфузли сиёсатчилар ўзаро келишиб, музокара столига ўтирганини кўрсак - бу Афғонистонда ҳақиқий тинчлик жараёнининг бошланиши бўлади. Биз бунга эришмоқчимиз.
8 Июл 2021, 16:01
Биз толиблар ҳаракатининг сиёсий офиси билан мулоқот қилмоқдамиз, аммо жойдаги дала қўмондонлари ҳар доим ҳам Доҳадагиларга бўйсунмайдими?
Доҳада ўтирганлар – бу сиёсий офис, улар толибларнинг марказий, асосий раҳбариятига бўйсунадилар, унга барча дала қўмондонлари бўйсунадилар.
Мен толиблар ҳаракати бутунлай бир хил бўлиб қолган, демоқчи эмасман.
Яна радикалроқ бўлган, жанг қилган, қон тўккан ва "америкаликлар қочиб кетди, биз уларни қувиб чиқардик, энди ҳокимиятни ўзимизга олишимиз керак, нима учун бу Кобул билан гаплашамиз" деган фикрга эга бўлган дала қўмондонлари бор.
Бундай кайфиятдагилар ҳам бор. Аммо Кобул ҳукуматига яна алоҳида миннатдорчилик, улар бундай кайфиятларга ўсиш учун шундай баҳона беришди. Бу толиблар ҳаракатининг юқори раҳбариятининг муаммоси, уларнинг номидан Доха офиси ўз сафларида тартиб ўрнатиш учун ҳаракат қилмоқда. Аммо улар агар толиблар ҳаракатининг бузғунчи қисми ўз кун тартибини илгари сура бошласа, унда бутун ҳаракат зарар кўришини тушунадилар.
Толиблар Москвага ташрифи чоғида дипломатик ваколатхоналар хавфсизликни кафолатлашга ваъда берганди, шу жумладан Мозори-Шарифда, у ерда бизнинг бош консуллигимиз ўз ишини ҳозирча тўхтатиб қўйди. РФ қачон уни фаолиятини қайта тиклашни режалаштирмоқда?
Вазиятни тушунтириб бераман. Биз Мозори-Шарифда бош консуллик расмий равишда номланади, аммо тарихан у ҳар доим Ўзбекистон билан чегарада жойлашган Хайратон шаҳрида, Совет Иттифоқи қурган Дўстлик кўпригининг ёнида жойлашган.
Мозори Шарифда офис ижарага олинган, у ерда ҳамкасбларимиз ротацион асосда келиб, ўзларининг консуллик вазифаларини бажаришган.
У ердан ҳаммани Хайратонга олиб келишди, Мозори-Шарифда ҳеч ким, биронта россиялик ходим йўқ.
Аммо биз афғон армияси қандай қилиб ўз позицияларини ташлаётганини кўрганимизда, Хайратондаги ҳамкасблар эса ҳукумат ташқи ҳимояси қочиб кетганини билиб олганида, улар - ким хавфсизликни таъминлайди? деган масала билан боғланишга ҳаракат қилишди. Улар - "биласизми, биз тайёр эмасмиз", деб жавоб беришди.
Бундай вазиятда мен зудлик билан мулла Барадар билан боғландим, у барча дала қўмондонларига Россия Федерациясининг Бош консуллигига чанг ҳам тушмаслиги ҳақида кўрсатма берилгани ҳақида сўз берди.
Аммо бу сўз ва жанг авжида ... Муаммо шундаки, бош консуллик ҳудуди ёнида маҳаллий хавфсизлик хавфсизлиги бошқармаси жойлашган бўлиб, у толиблар ҳужумининг нишонига айланиши мумкин ва жанг қачон ва қачон бошласа, бош консуллигимиз томон ким ўқ узиши мумкинлиги номаълум. Бундай вазиятда одамларни ҳимоя қилиш, уларни вақтинча Ўзбекистон ҳудудига олиб бориш тўғрисида қарор қабул қилинди.
Энди вазият ойдинлашишини кутмоқдамиз. Аслида Хайратон, Покистон чегарасидаги Торхамдан ташқари, Афғонистондаги толиблар назорати остидаги бўлмаган ягона божхона пункти қолди. Биз кутмоқчимиз, вазият қачон барқарорлашишини кўрмоқчимиз. Биз ўз одамларимизни хавф остига қўёлмаймиз. Биз кафолат олишимиз билан ... Бизнинг дипломатлар аллақачон Ўзбекистон ҳудудида зерикиб қолишди, улар ўз ишларига қайтишни хоҳлашмоқда.
Толиблар Афғонистон ҳудудининг 85 фоизини назорат қилишини тасдиқламоқда, сизнингча, улар ҳозир 100 фоиз назорат қилиб, бутун ҳудудни куч билан тортиб олишга интилмоқдами?
Йўқ, улар энди интилишмаяпти, чунки уларда ақл-идрок бор ва бу мумкин эмаслигини тушунишмоқда.
Кобул учун жанг бўлмайди?
Агар Кобул ҳукумати ўзини бундай тутишда давом этса ва музокара столига ўтирмаса, Кобул учун жанглар бўлади.
Бизда толиблар ва ҳукумат ўртасидаги бўлажак музокаралар кун тартиби бўйича таклифлар борми?
Бизда таклифлар бор, аммо бу жуда нозик масала. Чет элликлар томонидан юборилган ҳар қандай таклифни, ҳатто энг яхши таклифни ҳам афғонлар мажбуран юкланган каби кўриб чиқадилар. Буни ҳеч бир халқ ёқтирмайди. Аммо улар қандай асосий жиҳатлар бўлиши кераклигини билишади ва бизнинг вазифамиз урушаётган иккала томонни музокара столига олиб келишдир.
Бу музокараларга "кенгайтирилган учлик" воситачилик қилиши керакми?
Йўқ, воситачилик орқали эмас, балки ёрдам билан. Тушунасизми, воситачилик музокаралар жараёнига аралашишни, буйруқ беришни ўз ичига олади. Йўқ. Биз афғонларнинг ўзларини музокаралар столига ўтказишимиз учун шароит яратиб беришимиз керак ва ташқи периметрда агар улар конструктив релслардан чиқиб кетишса, уларга айтишимиз керак: "йўқ, илтимос, орқага қайтинг ва музокара қилинг".
Ушбу музокаралар қаерда ўтказилиши муҳим эмас. Биз биламизки, ҳар икки томон Кобулда тантанали муҳитда Афғонистонда тинчлик ўрнатиши керак.
Аввалроқ РФнинг тожик-афғон чегара участкаларининг бирида замонавий чегара заставасини қурилишини молиялаштиришга кўмаклашиш режалари ҳақида айтилган эди, ҳозирда ушбу масала бўйича музокаралар қайси босқичда? Уни қачон қуришни бошлаш режалаштирилган?
Бу лойиҳа амалга оширилмоқда, барча маблағлар Тожикистонда ажратилган, чегара застаавалари қурилмоқда.
Яқинда Афғонистон президентининг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси Ҳамдулла Моҳиб афғон қамоқхоналарида сақланаётган россияликлар ҳақида гапирди. Бу одамлар кимлиги маълумми?
Гап Россия фуқаролигига эга эканлигини даъво қилаётган икки-уч ўнлаб одамлар ҳақида кетмоқда. Булар турли баҳоналар билан Афғонистонга кириб келган одамлар. Асосан, вазият Суриядагига ўхшайди.
"Кенгайтирилган учлик" (РФ, АҚШ, ХХР ва Покистон) форматидаги ишлар қандай олдинга силжимоқда? Москва янги йиғилиш чақириш зарурлигини кўрмоқдами?
Ҳа албатта. Мен Тошкентга учаман, у ерда Залмай Халилзод (АҚШнинг Афғонистон бўйича махсус вакили - таҳр.) билан учрашамиз. Дастлаб биз июн ойининг охирида, 30 июн куни учрашишни режалаштиргандик.
Кейин америкаликлар фикр таклиф қилдилар - чунки ҳамма бизнинг Москвада уюштирган нарсаларимиз ҳар доим қандайдир натижа, қўшимча қийматга эга бўлишини англашди - ва америкаликлар яна бир бор бизга таклиф қилишди: Москвада "кенгайтирилган учлик” йиғилишини чақириб, толиблар ва Кобул томонини таклиф қилиш ҳақида.
Бунга уларга ҳар доим вақт талаб этилишини ва бу қадар тез бажарилмаслигини айтдим. Принципиал жиҳатдан биз ушбу таклифни ижобий кўриб чиқишга тайёрмиз, аммо бизга аллақачон қилган ишни такрорланиши керак эмас.
Биз ҳар иккала афғон томони ҳам мазмунли, самарали мулоқотни амалга оширишга кафолат беришини англаб этиш учун шундай учрашув ташкил этишга тайёрмиз. Яъни, улар Афғонистоннинг келажакдаги давлат бошқарувининг аниқ масалаларини муҳокама қилишга тайёр бўлиши керак. Ҳозир ҳеч ким бундай кафолат бера олмаяпти. Шунинг учун вазият пишиб етилсин, пишганлигини кўрганимиздан сўнг, биз ташкиллаштирамиз. Биз сунъий равишда вақт оралиғини белгиламаймиз, воқеалар ривожини кузатиб борамиз. Бу содир бўлади ва бу аниқ бу йил бўлади.
Россиянинг АҚШ билан Афғонистон бўйича мулоқоти ҳозир қанчалик конструктив?
Улар конструктив бўлиши керак, чунки улар чорасиз аҳволда. Бундай вазиятда улар қандайдир тарзда ўзларини оқлашлари керак.
Мен ичиқоралик қилмасдан айтмоқдаман. Биз амалиётчи ва прагматиклар, миллий манфаатларимизга, Россиянинг узоқ муддатли истиқболда хавфсизлик манфаатларига оид масалаларни ҳал қилишимиз керак. Америкаликлар бу борада биз учун муҳим шериклардир. Бу биз америкаликлар билан самарали ишлайдиган деярли ягона соҳа. Ҳеч бўлмаганда, биз бир нарсани хоҳлаймиз. Биз буни қадрлаймиз ва буни ўз манфаатларимиз ва иттифоқчиларимиз манфаатлари учун қиламиз. Шу билан бирга, бу АҚШ манфаатларига тўғри келадиган экан. Хўш, биз бундай суҳбатга тайёрмиз.
Афғонистондан АҚШ қўшинларининг олиб чиқилиши, "домино эффекти билан" қўшни Марказий Осиё давлатларида беқарорликка олиб келади, Совет Иттифоқи контингенти Афғонистондан чиқиб кетганидан кейин Тожикистонда бўлгани каби, деган хавотирлар Россияда борми?
Толибларни жанговар ҳаракатларни "жаранглашини" истаётган тажовузкор жиҳодчи куч сифатида қаралганда бундай қўрқув бўлар эди, лекин улар эса буни хоҳламаяптилар.
Афғонистонда йигирмадан ортиқ террорчилик гуруҳлар фаолият юритмоқда, энг кучлиси - ИШИД, улар билан Шарқий Туркистон ҳаракати - уйғурлар ҳамкорлик қилмоқда. Яна бир нечтаси бор, улар кичикроқ. Аммо улар ишидчилар ва муртад толиблар, шундайлар ҳам бор, билан бирлашсалар, унда бу биз учун хавфли бўлади.
Ҳозир КХШТ сафарбар бўлди, вазиятни кузатмоқда. Бизга КХШТ бўйича иттифоқчилар ва Ўзбекистон билан, у КХШТ аъзо эмас, аммо Россия билан стратегик келишувлар билан юқори даражада боғланган, ўз имкониятларимизни инвентаризация қилиб, кучларни бирлаштиришни кўриб чиқиш керак.
Бу умумий хавфсизлигимизга тажовуз қилишга уринаётган ҳар қандай кучлар учун энг таъсирли сигнал бўлади.
Сўнгги кескинлашув туфайли Афғонистондан қочқинлар билан юзага келиши мумкин бўлган инқирозни қанчалик хавфли деб баҳолаймиз?
Аслида, бу бошланди. Тақдир иродасига ташланган одамлар хавфсизликни қидириб, жанговар жойларни тарк этишга ҳаракат қилишмоқда. Аммо ўпириладиган инқироз ҳозирча йўқ.
Қандай бўлмасин, биз толиблар билан бир неча бор муҳокама қилганмиз ва улар аҳолини хафа қилмаймиз, деб қасам ичишди, айтганча ҳозирча ваъдаларни бажаришмоқда.
Улар ягона нарса шундаки: уезд бошлиқларини олиб ташлаб, ўз одамларини қўйиш, аммо бу “ўз одамлари” этник жиҳатдан ушбу туманлардан келиб чиқишган.
Ҳа, қочқинлар муаммоси бор, аммо аксарият ҳолларда биз ички кўчганлар сони кўпайиши ҳақида айтмоқдамиз. Ҳеч ким одамларнинг хавфсизлигини кафолатлай олмаяпти, улар жанговар ҳаракатлар олиб борилаётган жойлардан қочиб кетмоқда. Кўпчилик толибларнинг биринчи келганидаги хатти-ҳаракатларини эслаб, қўрқишмоқда. Аммо бу ҳукуматнинг бош оғриғи бўлиши керак эди.
Марказий Осиё орқали Россияга ва ундан ташқарига қочқинларнинг назоратсиз оқими хавфи борми?
Бўлмайди, чунки чегара озми-кўпми ёпиқ. Аммо бу ИШИД* туфали хавотирлари билан боғлиқ ҳолда айтган сценарий. ИШИД* жангарилари учун бу биринчи вазифа бўлган - нафақат Афғонистонда, балки Марказий Осиёда вазиятни беқарорлаштириш ва одамларни у ердан қочишга мажбур қилиш эди.
Шунга қарамай, афғонлар ҳозир ҳам мамлакатдан қочмоқдалар, аммо улар Эрон, Покистон орқали Европа томон интилмоқдалар.
Толиблар Туркиянинг Кобул аэропортини қўриқлаш учун чекланган контингентни қолдиришрежаларига қатъий қарши чиқишди ва уларга қаршилик кўрсатишга ваъда берди. Анқара ва АҚШ ҳаракатлари туфайли вазиятнинг кескинлашиши хавфини кўряпмизми?
Бу ердаги толиблар раҳбарият номидан бизга Туркиянинг Кобул аэропортини назорат қилишни ўз зиммасига олиш режаларини қатъиян рад этишларини айтишди, чунки Туркия НАТО аъзоси сифатида АҚШ-Толибон келишувини бажариши шарт, чунки бу мамлакатдан барча қўшинлар чиқиб кетиши назарда тутади.
Шу сабабли, толиблар Туркия ҳарбийларини босқинчи сифатида кўришларини айтди. Бироқ менда бошқача савол бор, НАТО у ерда йигирма йил давомида юзлаб миллиардлаб доллар сарфлаб, машғулотлар олиб бориб, нималарни қилди? Афғонистон аэропортини бошқариш ва ўз аэропортини бошқариш учун 600 нафар афғонистонлик мутахассис тайёрлай олишмадими?
Бу шармандалик-ку. Ва мени кулдирган яна бир нарса: улар Кобул аэропортининг ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими яна ишга тушди, деб дабдабали гапиришмоқда. Менда иккинчи савол пайдо бўлди. Кобул аэропортига ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими нима учун керак? Толибларда авиация борми?
* Россия ва бир қатор давлатларда тақиқланган террорчилик ташкилотлари.