Виктор Мараховский
Биласизми бу нима сабабдан рўй беради? Чунки Байден айни вақтда ўз рақиби, амалдаги америка президенти Дональд Трампдан, турли сўровларга кўра, икки, тўрт, саккиз ва ҳатто ўн фоиз илгарилаб бормоқда. Сўровда қатнашган америкаликларнинг аксарияти Трампни мунтазам қониқарсиз баҳолашмоқда. Ва (агар омма олдида ҳатто интернет ва ТВ орқали шубҳали даражада кам кўриниш берадиган, гапларида тез-тез адашиб кетадиган ва шу боис, кўпчилик томонидан ишга яроқсиз, дея таърифланадиган 77 яшар Байден, сайловларга қадар, кутилмаганда, ростдан ҳам ўзининг ишга лаёқатсизлигини билиб қолмаса) — унинг бўлажак президентлиги худди кафолатлангандек кўринмоқда.
"Кўринмоқда" ва "худди" дейилишининг боиси, Хилларининг президентлиги ҳам кафолатланган эди, аммо реаллик ўзининг ажабтовур тузатишларини киритди.
Шу тариқа: Жо Байден қасамёд қилишга олиб келинганида/агар олиб келинса, у 78 ёшда бўлади. У Овал кабинетни эгаллаган энг кекса президент бўлишдан ташқари - олдинги рекордчи - 70 яшар Дональд Трампдан бирданига 10 йилга олдинлаб кетади.
Яъни у америка президентларининг кўпчилиги (45 нафардан 36таси) аллақачон дунёни тарк этган ёшда офисни эгаллайди. Демократ номзоднинг ҳаракатларидаги юқорида тилга олинган ғалатиликларни ҳисобга олганда, у бу кўпчилик сафига тўппа-тўғри меҳнат мажбуриятларини бажараётиб қўшилиши мумкинлигини ҳамма тушуниб турибди.
Бундай фожиали кўнгилсизлик юз берган тақдирда президент этиб (шунчаки "вазифасини бажарувчи" эмас, балки, чинакам, юз фоиз АҚШ президенти этиб) вице-президент тайинланади — ва ушбу лавозимни у Байденнинг тўрт йиллик муддати якунлангунига қадар эгаллаб туради. Агар Жо офисга кўчиб кирганининг эртаси куни яхши дунёга равона бўлса - у ҳолда, бу дунёда, гарчи халқ томонидан сайланмаган эса-да, аммо қонуний бўладиган президент энг йирик ғарб державасини 2025 йилга қадар бошқариши мумкин.
Айнан шу инсонни Байден яқин кунларда барчага таништирмоқчи.
Олдиндан маълуми: у аёл бўлади. Байден баҳорда шундай ваъда берган эди. Айнан қандай аёл бўлиши конвент арафасида америка сиёсати кун тартибидаги асосий масалага айланди.
Номи тилга олинган энг таниқли номзодлар орасида — йил бошида демократик партия ичидаги пойгада ўз овозларини Байденга берган сенатор Элизабет Уоррен; Мичиган штати губернатори (ўзининг 48 ёшида "ёш ва янги қон" саналмиш) Гретхен Уитмер; сенатор Тэмми Дакворт (Ироқдаги уруш фахрийси, урушда икки оёғидан жудо бўлган, камига ярми тайлик хитой); конгрессвумен Вэл Демингс (негр аёл ва собиқ полициячи); Карен Басс (негр аёл ва наркотикларга қарши курашчи); Сьюзан Райс (негр аёл ва Обаманинг миллий хавфсизлик бўйича собиқ маслаҳатчиси); Камала Харрис (ярим негр, ярим ҳинди аёл, Калифорниянинг собиқ бош прокурори). Айтганча, ноошкор тарзда демократик партия пойгасида айнан охиридаги икки аёлнинг вице-президентликка сайланиши имконияти кўпроқ, дея айтилмоқда.
Айтганча, камина, номзодларнинг ирқий озчиликка мансублиги ва улардан бирининг ногиронлигини мавжуд ҳолатни ҳамма яхши билган "АҚШнинг кейинги президенти бир оёқли негр аёли бўлади" деган латифага яқинлаштириш учун эзмалик ила санаб ўтган эмасман. Гап шундаки, америкалик таҳлилчилар ушбу барча ирқий ва ногиронлик хусусиятларини жиддий равишда муҳим ҳисоблайдилар.
Негр аёлларининг афзаллиги шундаки — Демпартияга кўра, 2016 йилнинг муваффақиятсизлиги омилларидан бири ("2016 йил фожиаси") Клинтоннинг, яъни партиянинг оқ танли номзодининг вице-президентликка номзоди қора танлилар томонидан ўта суст қўллаб-қувватланган эди. Қора танлилар эса - АҚШ аҳолисининг 13%ни ташкил этади. Шу боис, истиқболли қора вице-, сал ўтиб эса, тўлақонли президентни шартли равишда қизиқтириб, жалб қилиш лозим.
Boston Globeга ўхшаганлар очиқчасига Байден вице-президентликка қора танли аёлни танлаши лозимлиги ҳақида ёзмоқда.
Тахминларга кўра, қора танли аёл бундай тандемда таъқиб қилинаётган қора озчилик нуқтаи-назаридан республикачилар ва Трампнинг ирқчилик моҳиятини агрессив тарзда фош қилиши, Байден эса бу олишувда четда туриб, у ва Обама даврида жамиятда бундай бўлиниш бўлмагани ва ўзининг миссияси - мамлакатни бирлаштириш экани ҳақида шивирлаши лозим.
...Лекин энг қизиғи қуйидагича.
Бундай тандемда мамлакатни Трампдан яхшироқ бирлаштириб бўлмайди, деган фикр бор. Ва ҳатто, бу тандем бу ишни Трампдан ёмонроқ уддалаши тахмин қилинмоқда.
Яқинда эсга олинган Коннектикут университети профессори Питер Турчинни мисол келтирсак. У ўн йиллар олдин, 2020 йилда АҚШда сиёсий беқарорлик чўққисини башорат қилган одам сифатида тўсатдан ғойибдан пайдо бўлган эди. Ушбу беқарорликнинг асосий омилларидан бири сифатида у элиталарнинг ҳаддан ташқари кўпайишига ишора қилганди.
Бу ҳаддан ташқари кўпайиш - бой одамлар фоизининг ортиши сингари, бир қарашда ижобий кўринган ҳолатнинг ҳийлакор оқибатидир.
Биз эса бу ерда энг ёмон иллат - бойлар ва камбағаллар ўртасидаги тафовутнинг кенгайиши, деб ўйлашга одатланганмиз.
Аммо, афтидан, ёвузлик кўриниши "ижобий" бўлган ўзгаришларда ҳам яширин. Биз аввал АҚШдаги 1970 йилда аҳолининг 62%ини ташкил қилувчи ўрта қатлам, ҳозир ярмидан ҳам пасайгани ва улар бойлар қатори камбағал қатлам сари миграция қилаётгани ҳақида ёзган эдик. Бу ерда эътиборли жиҳати - охирги ўн йилликда бу қатламни тарк этганларнинг учдан икки қисми қашшоқлик сари эмас, балки айнан элиталар сафига қараб йўл олган.
Бундан ташқари, ўта бойлар сони янада ортган: АҚШнинг энг бой аҳолисининг шартли "бриллиант фоизи" икки фоиздан ошган. 1995 йил нархларида ўн миллион доллардан ортиқ активларга эга оилалар сони 1983 йилдан 2010 йилгача беш баравар кўпайган (ҳозир улар сони янада кўп).
Элитарийлар сони АҚШда ростдан ҳам саноқсиз, миллионерлар 19 миллионга яқин (бу бутун бошли Румыния ёки Қозоғистон дегани). Децимиллионерлар сони — ярим миллион, ҳатто миллиардерлар 650 га яқин.
Бир қарашда, бу яхшидек кўринади, тўғрими?
Аммо нозиқ томони бор. Одамлар бойиб кетгач, табиий равишда ҳокимиятга даъво қилишни бошлайдилар. Улар ўз иқтисодий кучини ҳис қилгач, уни сиёсий кучга конвертация қилиш истагида ёнадилар. Улар шаҳарлар, конгресс, Оқ уйга даъво қила бошлайдилар.
Аммо ҳукуматда ўринлар сони ортгани йўқ-ку. Ҳатто, 450 ўринга эга Конгресс барча миллиардерларни сиғдира олмайди.
Элитада бундай талатўп туфайли улар орасидаги ҳар қандай бирдамлик эриб бормоқда - ва аксинча, ўта даҳшатли ғажишув авж олмоқда.
Айтганча, бу ерда фақатгина бойлар иштирок этмоқда, дея ўйлаш ярамайди.
Гап шундаки, қолганлар, яъни ўша ўрта синф ва камбағаллар, ҳақиқий пул, куч ва фаровонлик улардан юқорига қараб оқиб кета бошлаганини ҳис қилгач, ўз имкониятлари доирасида бойлар ва буюкларнинг ялтироқ оламига кириш имконига эга бўлиш истагида улар ижтимоий лифтлар сари югуришган.
Натижада, сўнгги йилларда АҚШда юристлар, шунингдек, сиёсатшунослар ва "ижтимоий фанлар бўйича мутахассислар" сони аҳолининг ўсиш суръатларидан сезиларли даражада ошиб кетди. Яъни назарий жиҳатдан кейинчалик сиёсий лавозимга айлантирилиши керак бўлган мутахассисликлар эгалари сони ортди.
Бу одамларнинг аксарияти эса сиёсий карьерани бошлаш тугул, балки оддий муваффақиятга ҳам эриша олгани йўқ.
Улар ғазабнок, ўз муваффақиятсизлиги объекти деб билганларга нисбатан душманлик ҳиссига тўлган, ва, умуман олганда, ҳозирги Америка ловуллаб аланга олишига ҳам қарши эмас. Чунки кимгадир бу инқироз бўлса, ким учундир эса имкониятлар дарчаси.
Ва эҳтимолки, бу одамлар - бир-биридан айро ҳолда Америкага нисбатан ватанпарварлик ҳиссини туяр ҳам, аммо биргаликда олганда унинг асосий ички душманини ташкил қилади.
Шу билан бирга, энг муросасиз элиталар ёки элита бўлишни хоҳлаган, лекин бўла олмаган ва Россиядаги фожиаларни Флорида ёки ҳеч бўлмаганда Колорадодан, ёки ҳеч омад кулиб боқмаса, Киевдан туриб "лайк"лаш учун эмиграция қиладиган Россиядан фарқли ўлароқ - америкаликларни борадиган жойи йўқ. Улар аллақачон Америкада, улар муваффақиятга эришиш учун ҳамма нарсани қилган, аммо эндиликда уларга тақдим этилган вексель бўйича ҳисоб-китоб қилишдан бош тортишмоқда.
Диққат, савол: "Жо бобо" ёки қора темир хоним бу одамларнинг кўнглини қай тарзда овлай олади ёки уларни қандай қилиб тинчлантира олади? Мақсадли аудитория кўз ўнгида икки юқори мартабали мансабдор шахсдан бирининг жинси ва териси рангини алмаштириб, буни унинг реал қудрати туфайли эришилган ютуқ сифатида кўрсатишга уриниб кўрмоқчими? Бу элитарийлар ичидаги ички рақобат муаммоларига қандайдир ечим бўла оладими?
Ахир ҳукумат худди аввалги каби, резиналимас.
...Айтганча, ҳукумат ҳақида.
Турли давлатларда элиталар гўёки нимаси биландир фарқланади, деб ўйлашга ҳожат йўқ. Мамлакатимиз мисолида кўриб турибмизки, йилдан-йилга, бири қўйиб иккинчиси маҳаллий боярларнинг турли қисмлари мунтазам равишда ҳамма нарсани буткул унутиб, хурсанд тарзда тартибсизлик ҳужуми ўйинига киришадилар - ва ҳар гал бу иш билан, кесатиб айтганда, то ўрмончи келгунига қадар машғул бўлишади.
Ва айнан шу боис, АҚШнинг сайёрадаги энг муҳим державалардан бири (устига устак энг ёрқин ҳам - Америка, ўзининг медиа қудрати туфайли, устимизда гўёки осмондаги ўчириб бўлмайдиган телевизор каби осилиб туради) сифатида ҳозирги ва келажакдаги тақдири бизнинг элиталаримиз учун ҳам аниқ сабоқ бўлади, деб умид қилиш учун асос бор.
Бу билан американинг илғор тажрибаси такрорланишидан бизни қутқаради.