Си Цзинпин ва Жо Байден учрашувидан нималарни кутиш мумкин?
© AFP 2023 / SAUL LOEB
Oбуна бўлиш
Си Цзинпин ва Байден бугун Сан-Францискода бошланган Осиё-Тинч океани давлатлари форуми (APEC) доирасида учрашув ўтказади. Вашингтоннинг ушбу учрашувдан умидлари катта.
Си Цзинпин ва Жо Байденнинг ҳар бир учрашуви арафасида Россияда айрим кишиларда бироз хавотир пайдо бўлади: хитойлик дўстимизнинг ҳоли қандай кечади? Америкаликлар унга босим ўтказса, ваъдалар бериб, уни ўзига тортса, йўлдан оздирса, алдаса нима бўлади? Бу Хитой-Россия муносабатларига таҳдид солмайдими каби саволлар пайдо бўлади.
Бу қўрқувларнинг барчаси 30 йил аввал Хитой ҳам, Россия ҳам ҳақиқатан ҳам АҚШга қарам бўлган, иқтисодлари заиф, аҳолиси қашшоқ, армияси қолоқ бўлган замонлардан қолган. Ҳозир дунё бутунлай бошқа томонга ўзгарган.
Аслида Си Цзинпин ва Байденнинг APEC доирасидаги бугунги учрашуви Американинг ўзида ажралиш ҳақидаги узоқ вақтдан бери эълон қилинган баёнот сифатида қабул қилинади. Эр-хотин узоқ вақт давомида бир-бирларини ранжитиб келаётган эди, ваниҳоят улар ажралиш муқаррарлигини тан олишга қарор қилишди. Энди мулкни тақсимлаш, адвокатлар билан музокаралар, судларда жанглар ва янги музокаралар бўлади, лекин асосий масала аллақачон ҳал бўлган: ҳар бир томон мустақил яшайди, янги муносабатлар, иттифоқлар қуради.
“Нью-Йорк Таймс” газетасининг Си Цзинпиннинг Қўшма Штатларга ташрифига бағишланган бош мақоласида хафа бўлган хотинининг шикоятлари ёрқин эсга олинади: "мен сенга бутун ёшлигимни бериб, ўз пулимга кир ювиш машинаси сотиб олдим, лекин сен менга гул бермадинг ёки педикюрларим учун пул тўламадинг, қабилида.
Хўш, собиқ турмуш ўртоқларнинг узоқ муддатли никоҳи қандай натижа билан тугамоқда? Тарихчи Ниалл Фергюсон бир вақтлар икки мамлакатнинг иқтисодий симбиози деб атаган Chimerica (China+America)нинг қулаши нимага ўхшайди?
Штатлар узоқ вақт давомида Хитой арзон импорт товарлар эвазига ўз мамлакатида турмуш даражасини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. Бироқ, ишлаб чиқариш Хитойга ўтказилгандан сўнг, улар миллионлаб иш ўринларини йўқотишди - бир вақтлар "Индустриал камар" деб номланган ҳудудлар тўхтаб қолган завод ва корхоналар туфайли "Занг камари"га айланди.
Ўнлаб йиллар давомида Хитой АҚШ давлат облигацияларини сотиб олгани сабабли Америка кредит ставкаларини паст даражада ушлаб туришга муваффақ бўлган эди. Бироқ сўнгги беш йил давомида Пекин Америка қимматли қоғозларини сотмоқда ва ўз заҳираларини чорак қисмга қисқартирди. АҚШда эса кредит ставкаси янги рекордларни ўрнатмоқда ва ипотека ставкалари ҳам шунга ўхшаш. Бугунги кунда АҚШда кредит учун 8,5 дан 20,5 фоизгача олинади - эски одамлар буни эсламайдилар.
"Хитой йиғмоқда, АҚШ — сарфламоқда, Хитой қарз бермоқда. Ахир бошида бундай эмасди, дейди хўрсиниб таниқли америкалик иқтисодчи Бред Зетсер.
Шу билан бирга, Хитой АҚШ билан товар айирбошлаш ҳажмини қисқартириб, бошқа давлатлар, жумладан, Россия билан ҳам кўпайтирмоқда. Қўшма Штатлар ҳам Хитойдан қутулишга ҳаракат қилмоқда: улар Мексика ва Ветнамдан импорт ҳажмини кўпайтирмоқда, ишлаб чиқаришни Лотин Америкаси ва Мексикага ўтказмоқда. Бироқ, АҚШнинг кўплаб Хитой импортига қарамлиги ҳали ҳам муҳим.
Агар қирқ йил олдин америкаликлар Хитойни ғайриоддий сахий совға - дунёдаги энг бой истеъмол бозорига кириш имконияти билан жалб қилган бўлса, бугун Хитойда улкан ўрта синф ўсди - ва энди америкаликлар Хитой бозорини йўқотишдан қўрқишади. Голливуд кинокомпаниялари бундай пулни яна қаердан тўплайди, яна ким ҳуштак чалиб айфон ва Levi's жинси шимларининг янги партияларини сотиб олади?
"Биз Хитойнинг мамлакатимизни зўрлашига йўл қўя олмаймиз!" – деган эди Дональд Трамп 2016 йилги сайловда ғалаба қозонишидан олдин. Эридан хафа бўлган хотиннинг бу гапига яна эътибор беряпсизми?
Қандай бўлмасин, икки қудратли давлатни ажратиб турадиган нарса айрим давлат арбобларининг иродаси эмас, балки тарихнинг ўзи ва жаҳон капиталининг ҳаракатидир. Уч юз йил олдин, Қўшма Штатлар ҳали лойиҳада бўлмаганида, Чин давлати дунёдаги энг бой империя эди. Энди эса, тақдир бошқа томонга юз ўгирди, аввалги Хитой ҳолатига қайтади.
"Кимерика" нинг драматик тарихи биз учун ҳам қизиқ. Кўпинча ҳақоратлар эшитилади: "Нима учун биз 90 йилларда Хитой каби ҳамма нарсани қила олмадик? Биз ҳам бугун худди шундай бой яшар эдик." Лекин бизда бунинг учун объектив имкониятлар йўқ эди. Биринчидан, СССРда ойига ўттиз доллар эвазига кунига ўн икки соат, нафақа ва бюллетенсиз ортиқча иш қилишга тайёр бўлган миллионлаб камбағаллар йўқ эди.
Иккинчидан, америкаликлар ишлаб чиқаришни бизга бермади ва бизга ўз бозорига киришга рухсат бермади. Аксинча, ишлаб чиқарувчиларимиз том маънода жаҳон бозорига чиқиш учун курашишлари керак эди. Биз 90 йиллар чуқуридан ўзимиз чиқиб кетишга маҳкум эдик. Эҳтимол, бу яхши бўлгандир.
Бугунги иқтисодий вазият шундайки, Вашингтонда Пекинга босим ўтказиш учун ҳеч қандай реал дастак йўқ. Бу Си Цзинпиннинг ташрифи манзараси учун характерлидир. APEC саммити бир пайтлар Американинг энг гўзал шаҳри бўлган Сан-Франсискода бўлиб ўтмоқда. Сўнгги йилларда у ҳақиқий уйсиз одамга айланди. Ўн минглаб уйсиз камбағаллар шаҳар марказида кўчаларда ухлаяпти.
Саммитдаги расмни қандайдир тарзда тузатиш учун APEC йиғилиш жойларига барча ёндашувлар уч метрли тўсиқлар билан ўралган эди, аммо ҳар бир панжара остида яна бир камбағал одам ётибди - ёки гиёҳванд моддалар комада.
Сан-Францискодан олинган суратлар Хитой ижтимоий тармоқларида тарқалди ва ҳазилларга айланди. Буни Хитойнинг бирон бир (ҳатто энг қашшоқ) шаҳрида тасаввур қилишнинг иложи йўқ. Полиция уйсизларни қўлга олгани учун эмас, балки Хитой фуқароларни шахсий уй-жой билан таъминлаш бўйича жаҳон рекордчиси бўлгани учун. Бу энг муҳим позицияда у Қўшма Штатлардан анча олдинда. Айтганча, бу эрда Россия ҳам етакчи ўринни эгаллайди.
Хитойга таъсир қилиш воситалари ҳам йўқ, чунки юқори мартабали музокарачилар турли сиёсий вазн тоифаларида ҳаракат қилишади. ХХР раҳбари яқинда яна беш йиллик муддатга қайта сайланди. “Оқсоқ ўрдак”нинг (Жо Байден) 2024 йилда қайта сайланиш имконияти жуда кам ва бугунги кунда ҳам миллионлаб Америка фуқаролари уни ноқонуний президент бўлган деб ўйлашади.
Си Цзинпин ва Байденнинг Индонезиядаги сўнгги учрашуви ҳеч қандай муваффақиятга олиб келмади. Сан-Францискода ҳар қандай кенг кўламли тараққиёт бўлиши шубҳали. Bloomberg агентлиги бўлажак хитой-америка "келишуви" ҳақида инсайд билан ўртоқлашди: гўёки Пекин америкаликлар кўп одатланиб қолган фентанил наркотик препарати учун компонентлар ишлаб чиқарувчи Хитой компанияларига босим ўтказади, Вашингтон эса ўз навбатида ХХР суд-тиббиёт институтига нисбатан санкцияларни бекор қилади. Жуда камтарона эшитилади.
Биз бошлаган жойга қайтсак: дунё ўзгарди. Ягона гегемон ўрнига бугунги кунда камида учта супер куч бор, улардан бири Россия. Шунинг учун, ҳеч нарсадан қўрқиш ва ҳеч кимга умид қилишнинг ҳожати йўқ. Хитой билан дўстлик жуда муҳим ва қимматли, аммо Россия сиёсатининг моҳияти ўзгармасдир ва ҳеч қандай ташқи шароитга боғлиқ эмас. Биз ўзимиз ва дўстларимиз учун жавобгармиз - бу бизнинг глобал ўйинчилар даражасига қайтишимиз учун тўланадиган нарх.
