ТОШКЕНТ, 24 сен — Sputnik. Галия Ибрагимова, Софья Мельничук. Россия Стратегик ҳужумкор қуролланиш тўғрисидаги шартномани (ДНСВ-3 – кейинги ўринларда) сақлаб қолиш тарафдори ва АҚШни буни узайтиришга чақирмоқда. Музокаралар ёз ойидан бери давом этмоқда. Вашингтон ҳужжатни қайта кўриб чиқишни талаб қилмоқда, Москва бирор бир нарсани ўзгартиришдан бош тортмоқда. Муаммо аслида нимада – РИА Новости ўрганди.
“Биз муносабатларни кўрмаяпмиз”
“Зудлик билан ҳал қилиш мумкин ва зарур бўлган биринчи навбатдаги масала, - бу, албатта, жуда тез орада, 2021 йил февраль ойида муддати ўз ниҳоясига етаётган Россия ва АҚШнинг Стратегик ҳужумкор қуролланиш тўғрисидаги шартномасидир. Биз америкалик ҳамкорларимиз билан музокаралар олиб бормоқдамиз”, - деди Владимир Путин БМТ Бош Ассамблеясининг 75-сессияси очилиш маросимида.
Россия президенти мамлакатларни янги ракета тизимларини кенгайтиришда ҳам вазминликка чақирди. Ўтган йили Қўшма Штатлар Ўрта ва қисқа масофага учувчи ракеталарни йўқ қилиш шартномасидан (ДРСМД) чиқди, шундан сўнг Москва Европада уларнинг жойлаштирилишига мораторий эълон қилди. Путин таъкидлади: “АҚШ бундай чоралардан ўзини тийиб турмаганга қадар”.
“Биз, афсуски, таклифимизга оид муносабатни на америкалик ҳамкорАҚаримиз, на уларнинг иттифоқдошларидан эшитдик”, - дея қўшимча қилди у.
СНВ-3 муддатини узайтиришни Антониу Гутерриш ҳам бир неча бор тавсия қилганди. АҚШнинг шартномага Хитойни ҳам жалб қилиш талабига эса БМТ бош котиби салбий муносабат билдирди. Россия доимий вакили Василий Небензя ҳам америкаликларни “катта хатодан” огоҳлантирганди.
Стратегик хавфсизлик таянчлари
ДСНВ-3 – ядровий технологиялар устидаги назорат соҳасида энг муҳим ҳужжат. Москва ва Вашингтон уни 20210 йилда имзолаб, стратегик қурол-аслаҳаларини қисқартириш мажбуриятини зиммасига олган эди. Жараён етмишинчи йиллар бошида бошланганди. Ўшанда совуқ уриш душманлари биринчи Стратегик қуролланишни чеклаш тўғрисида шартнома (ОСВ-1) тузганди. Ўшандан буён бу борада еттита икки томонлама битим қабул қилинган.
АҚШ буларни ҳеч қачон шубҳа остига қўймаган эди, лекин Дональд Трамп президентлиги ҳаммасини ўзгартирди. Оқ уй раҳбари келишувларни замонавий реалликка мослаштиришга интилмоқда, янги қуролланиш пойгаси истиқболи эса уни қўрқитмаяпти.
2019 йил август ойида АҚШ ДРСМДдан чиқиш қарорини Россияга бўлган эътироз билан тушунтирди. Асосий эътироз – гўёки Москва ҳужжат билан тақиқланган SSC-8 ракетасини синовдан ўтказган (Россия таснифида – 9М729). Америкаликлар аниқ равшан далиллар тақдим этишмади.
Шундай бўлса ҳам, норасмий суҳбатларда улар тан олишганди: муаммо Москва хатти-ҳаракатларида эмас. Пентагон Хитойни ўрта ва қисқа масофага учувчи ракеталар ясашда гумон қилди ва Хитой ҳукуматини стратегик қуролланишга оид музокараларга қўшилишини талаб қилди. Пекин бу хоҳишларни эътиборсиз қолдирди.
2020 йил май ойида АҚШ Очиқ осмон шартномасидан чиқди ва яна Москвани айблади. Эмишки, руслар назорат парвозларига тўсқинлик қилмоқда. Россия Мудофаа вазирлиги буни рад этди. Вазирлик америкаликлар космосни фаолроқ ўзлаштириш ниятида экани ва Очиқ осмон шартномаси уларни қўлларини боғлаб турганини тахмин қилди.
Ядровий тенглик
“АҚШ ва НАТОни Хитойнинг ядровий дастури жадаллик билан ривожланиб бораётгани ташвишга солмоқда. Афтидан, хитойликлар бу масала бўйича Вашингтон ва Москва билан бараварликка эришиш ниятида”, - дея тушунтирди ёз ойида қуролланиш устидан назорат бўйича АҚШ махсус вакили Маршалл Биллингсли.
ДСНВ-3 Россиянинг тактик ядровий салоҳияти ошишини чекламаслиги ҳам Вашингтонни норозилигига сабаб бўлмоқда. Биллингсли стратегик қуролланиш верификацияси жорий механизмини ҳам танқид қилди.
Мунозаралар бошланган, лекин америкаликлар навбатдаги шартларни илгари суришди. “АҚШ суҳбатга энг янги Россия қуроллашини қўшишни талаб қилмоқда, бу кўра била туриб ўзини билмасликка олишни англатади”, - деди Россия вазири.
“Яхши таклиф”
Учрашувларнинг иккинчи босқичи сентябрь ойида якунланди – олдинга силжиш йўқ. АҚШда янги талаб – қўшимча битим қабул қилиш.
Америкаликлар унга нафақат стратегик, балки тактик ядровий қурол-яроғларни киритишни таклиф қилишмоқда. Ягона ён бериш – Вашингтон музокаралар жараёнига Хитойни қўшишни вақтинчи кейинга суришга рози бўлди.
“Биз Россияга яхши таклиф билдирдик”, - деди Биллингсли.
Россия ТИВ Москва шартномани фақат ҳозирги кўринишида узайтиришини маълум қилди. Унинг амал қилиш муддати бир неча ойдан кейин тугайди, ва бирор бир нарсани ўзгартиришга вақт йўқ. Вазирлик келишиб олиш жараёнини америкаликларнинг ўзи чўзиб юборганини таъкидлади.
“АҚШ манфаатлар мувозанати асосида бирор бир янгилик ишлаб чиқишга тайёр бўлса, унда битимни имзолаш мумкин. Бироқ вақт талаб этилади”, - дея вазиятни изоҳлади Россия ТИВ раҳбари ўринбосари Сергей Рябков.
“АҚШ имтиёзлар ортидан қувмоқда”
“Муқобиллар кўп эмас: ёки ДСНВ-3 ни ўзгаришсиз узайтириш, ёки батамом ундан воз кечиш”, - дея ҳисоблайди қуролланиш устидаги назорат масалалари бўйича мутахассис Евгений Мясников.
У шартноманинг асосий аҳамиятга эга жиҳатини стратегик қуролланиш верификацияси тизимда кўрада. “Авваллари бир-бирини ҳаракатларини назорат қилиш қийин эди. Томонлар энг ёмон сценарийдан келиб чиқишарди ва бу кескинликни кучайтирарди. Агар тизим қуласа, ўтмишнинг такрорланиши хавфи ўсади”, - дея огоҳлантиради эксперт.
Россия сиёсий тадқиқотлар марказининг (ПИР-Центр) янги технологиялар ва халқаро хавфсизлик бўйича дастури директори Вадим Козюлиннинг шубҳаси йўқ: шартномани узайтиришади. АҚШ талабларини у тиккан пулни ошириш ўйини сингари баҳолайди.
“Трамп унга мос келадиган ролда: битим тузишдан олдин кўпроқ имтиёзларга эга бўлмоқчи. Лекин вақт деярли қолмади, америкаликлар эса муддатни узайтиришга рози бўлишади. Янги шартлар – кейинги муҳокамалар мавзуси. Бунинг устига Россиянинг ҳам тактик ядровий қурол-яроғ ва Европада америка қуролига доир таклифлари бор”, - дея фикр юритади эксперт.
У ДНСВ-3га учувчисиз учадиган тизимлар киритилмаслигини айтади, бироқ уларни ядровий қурол ташувчилари сифатида ҳам кўриш мумкин.
“Учувчисиз учадиган қурилмалар Россиянинг кўплаб саволларига сабаб бўлади. Бундай олиб қаралса, бу қанотли ракеталар – кўп марта фойдаланиш туфайли жиддий хавф туғдиради. Лекин ДНСВ-3 бўйича учрашувлар доирасида Москва бу мавзуни ҳозирча жадаллаширмаяпти”, - дейди Козюлин.
Унинг сўзларига кўра, назорат тизимини сақлаб қолиш ҳозир асосан АҚШга боғлиқ. Агар АҚШ мулоқотларга рози бўлса, келажакда унга Хитой, Франция, Буюк Британия, Ҳиндистон, Покистон – ядро қуролига эга бўлган давлатларни жалб қилиш мумкин.
