Бу муаммони фақат ОДКБ(КХШТ) ва ШҲТ давлатлари салоҳиятини фаол жалб қилган ҳолда, ўзаро кўпқиррали ҳамкорлик форматида ҳал қилиш мумкин.
Афғонистоннинг асосий автомагистралларида июль ойи бошида толиблар тажовузи кескин ошди ва куч тузилмалари бу ҳолатга самарали қаршилик кўрсата олмайдилар. Террорчилар ўзаро уюшган ва қуролланган. Мамлакат шимолида американинг замонавий, ўқ узиш масофаси 1 800 метргача бўлган ўз-ўзини зарядловчи 12,7-ммли Barrett M82 снайпер милтиқларидан фойдаланганлик ҳолатлари қайд этилди. Бу ҳолат эса Афғонистон пойтахти Қўшма Штатлар билан тинчлик битими мажбуриятларини бажармайдиган "Толибон"нинг қаттиқ қамали остида эканлигини англатади.
Абдул Рашид Дўстум июл ойи бошида Афғонистон тарихида учинчи маршалга айланди (шоҳ Вали Хон ва Муҳаммад Қосим Фахимдан ташқари), аммо бу тайинлов ғалабалар сонини кўпайтирмади.
Афғонистон куч тузилмалари 22 июн куни 19 йил давом этган ҳарбий ҳаракатлар давомида маълум бир вақт мобайнида юз берган энг катта йўқотишлар ҳақида баёнот беришди: бир ҳафта ичида толиблар 32 провинцияда 422 та ҳужумни амалга ошириб, 290 дан ошиқ ҳарбий хизматчи ва полициячиларни ўлдирганлар.
Бундан ташқари, 42 нафар тинч аҳоли, шу жумладан, аёллар ва болалар ҳалок бўлган. Сал олдин (19 июн куни) АҚШ Марказий қўмондонлиги раҳбари генерал Кеннет Маккензи Қўшма Штатлар толиблар билан феврал ойида имзолаган битим доирасида ўз мажбуриятларини бажариб, Афғонистондаги қўшинлари сонини 8600 нафаргача қисқартиргани ҳақида маълум қилди. Террорчилар фаоллашуви америка қўшинлари чиқарилиши билан боғлиқлиги аниқ. Шу билан бирга, НАТОнинг "Қатъий кўмак" миссияси вазифалари бажарилмаган. Америкаликлар томонидан Афғонистоннинг миллий хавфсизлик кучлари тайёргарлигига миллиардлаб доллар сарфланган бўлса-да, бу ҳаракатлар самара бермади. 2001 йилда "Мустаҳкам озодлик" операцияси ўтказилганидан буён афғон героинининг ишлаб чиқарилиши кўлами ўн карра ошди ва дунёда гиёҳванд моддалар ноқонуний айланмасининг 80%дан ортиғини ташкил қилди. Толиблар ҳукуматни куч билан босиб олишга интилмоқда, "Ал-Қоида" жангариларини яшириб, Афғонистон ва Марказий Осиё мамлакатлари ҳудудида террорчилик ташкилотлари ривожланиши ва кучайишига ҳисса қўшмоқда.
Қарама-қарши ҳамкорлик
Пентагон толиблар ҳаракати Афғонистондаги барқарорликнинг бош хатари бўлиб қолаётганини тан олади. АҚШ ҳарбий идораси июль ойидаги докладда толиблар ҳаракатига салбий баҳо берган, уларнинг Ал-Қоида билан алоқаси таъкидлаб ўтилган: "Аль-Қоида"нинг минтақавий филиали – АКИС – узлуксиз равишда "Толибон"нинг қуйи звеноси ролини бажариб келади ва унга афғон ҳукуматини йўқ қилиш бўйича интилишларида ёрдам беради, шунингдек, минтақадаги АҚШ кучлари ва ғарб мақсадларига бўлган ҳужумларга доимий қизиқишни қўллаб-қувватлаб келади. Ҳар ҳолда "Толибон" ушбу докладни пропагандистик ва асоссиз, деб атади. Чиқарилган америка қўшинлари ортга қайтиши даргумон. Афғонистондаги тинчлик жараёни катта эҳтимол билан виртуал лойиҳа, коалиция ҳукумати эса - эришиб бўлмас идеаллик рамзи бўлиб қолади.
Пентагоннинг "Толибон" билан биродарлашуви қандай якун топади?
Афғонистон президенти Ашраф Ғани "Мен афғон халқига хизмат қиламан, толиблар хоҳишига эмас", дея вақтинчалик ҳукумат фойдасига лавозимни тарк этиш имкониятини рад этмоқда. Афғонистон миллий ярашув бўйича Олий кенгаши раҳбари Абдулла Абдулла яқинда "Толибон" ҳаракати иштирокида вақтинчалик ҳукуматни шакллантириш масаласи қуролланган можаро томонлари тўғридан-тўғри мулоқот ташаббуси билан чиққан тақдирда рўй бериши мумкинлигини айтди.
Тўғридан-тўғри мулоқот эса ўзаро асирлар алмашинуви жараёни якунлангач бошланиши лозим.
Жараён мантиқий якунига етишдан йироқ, ва боши берк кўчага кириб қолган, ахир "Толибон" озод этишни талаб қилаётган жангарилар рўйхатида "Ал-Қоида", "Лашкар-и-Тайба" ва бошқа террорчилик ташкилотлари аъзолари номлари келтирилган.
Афғон ҳукумати 4 015 маҳбусларни озодликка чиқарди ва ўта оғир жиноятлар учун суд қилинган 597 нафар маҳбусни чиқармоқчи эмас. Мисол учун, улар орасида - Қобулдаги Германия элчихонасида портлаш ташкилотчилари бор, ушбу теракт оқибатида 150га яқин инсон ҳалок бўлган. "Толибон"га яқин манбаларнинг таъкидлашича, номма-ном келтирилган 5000 маҳбуснинг озодликка чиқарилмасидан афғонлараро музокаралар бошланишидан умид қилиш керак эмас.
Ўзбекистон ва Тожикистондаги таянч нуқталари
Вашингтон Афғонистон учун таянчни, афғон турбулентлиги уларнинг хавфсизлигига тўғридан-тўғри хавф соладиган чегарадош Марказий Осиё давлатларидан изламоқда. Июль ойи бошида АҚШнинг Афғонистон бўйича махсус вакили Залмай Халилзод ва АҚШ Халқаро тараққиётни молиялаштириш корпорацияси раҳбари Адам Бойлер Тошкентга ташриф уюштирдилар.
Маҳаллий ҳукумат билан Афғонистонда тинчлик ўрнатиш истиқболлари, Ўзбекистонда инвестициявий лойиҳаларни амалга ошириш учун DFC молиявий маблағларини жалб қилиш масалалари муҳокама қилинган. Сал олдин Халилзод Покистон ва Қатарда бўлиб, у ерда ҳам Афғонистондаги тинчлик музокаралари жараёнини қўллаб-қувватлаш масалаларини муҳокама қилганди.
Шу билан бир қаторда Тошкентда ўзбек жиҳодчилари фаоллиги кузатилмоқда - ДХХ ва ИИВ ходимлари 30 июнь куни "Тавҳид ва жиҳод катибаси" халқаро террористик ташкилотининг "жиҳодга" тайёрланаётган 11та тарафдори фаолиятига чек қўйди.
Орадан тўрт кун ўтиб республикада "Жиҳодчилар" экстремистик оқимининг иккита яширин гуруҳлари, жами 25 киши фаолиятига чек қўйди.
Эҳтимол, толиблар билан тинчлик музокаралари ва Афғонистон иқтисодиётига инвестиция лойиҳалари қачонлардир иштирокчиларга дивидендлар олиб келар ҳам. Шундай бўлсада, бугунги кунда ОДКБ ва ШҲТ сингари "таянч нуқталари" фойдалироқ. Биринчи галда Афғонистон ҳудудидан қўшнилар территориясига муқаррар хавф туғдираётган террористик фаоллика куч билан жавоб қайтариш давлатлараро салоҳиятини ривожлантириш лозим. ИД стратегияси экспансияни кўзда тутади. Марказий Осиё республикаларидан бўлган 4200 нафар жиҳодчилар Ироқ ва Сурияда жанговар тажриба орттирдилар.
Американинг Soufan Group компанияси докладига мувофиқ, террористик ташкилотлар томонидан Яқин Шарқда амалга оширган жанговар ҳаракатларда 2018 йилда 1 300га яқин тожик, 1 500 ўзбек, 500 қозоқ ва 500 қирғиз фуқаролари иштирок этишган. Бу одамларнинг аксарияти янги "қаҳрамонликлар"га тайёрлиги эҳтимолдан ҳоли эмас.
Таъкидлаш муҳимки, Ўзбекистоннинг мудофаа ва хавфсизлик соҳасидаги мустаҳкам позициялари асосан Россия Федерацияси ва МДҲдаги бошқа давлатлар билан ҳарбий ва ҳарбий-техникавий ҳамкорлик туфайли яратилган.
Марказий-Осиё минтақасидаги барқарорлик ОДКБ кучлари: тезкор ёйиладиган коллектив кучлар (10 дан ортиқ батальонлар) ва тезкор жавоб қайтарувчи коллектив кучлар (махсус бўлинма таркибидаги 22 минг ҳарбий хизматчилар) томонидан мунтазам таъминланади. Ўзбекистон ОДКБга аъзо эмас, аммо шундай бўлсада, ушбу "хавфсизлик гумбази" остидадир. Куч тузилмаларининг кўпмиллатли контртеррористик ҳамкорлиги мунтазам ривожланади. Сал олдин Ўзбекистон ва Тожикистон "Шериклик-2020" деб номланган ҳарбий ҳамкорлик тўғрисида иккиёқлама битимни имзолаган эди.
Тожикистонда жойлашган Россиянинг 201-ҳарбий базаси ўз ҳарбий имкониятларини доимий равишда кучайтириб ва ошириб боради. Мотоўқчилар бўлинмалари муҳим объектларни миналаштирилган душман автомобиллари ҳужумларидан ҳимоя қилиш машғулотларини мунтазам амалга ошириб келади.
"Жиҳодчилар"нинг тактик ҳаракатларига "Орлан-10" учувчисиз учиш қурилмалари ва бронеуралларда жойлашган "ЗУ-23" мобил зенит қурилмалари ёрдамида чек қўйилади. Бу ишлар ҳатто тунги вақтларда ҳам тегишли прицел ва приборлар ёрдамида амалга оширилади.
Мобил гуруҳлар тоғда жойлашган Ляур полигонида позиция мудофаасидан ҳужумга ўтишни, ортга тисарилаётган душманни таъқиб қилиш ва йўқ қилишни ўрганадилар.
Марказий Осиё стратегик йўналишида 2020 йилда Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилоти (КХШТ) давлатлари қуролли кучларининг 40 га яқин қўшма машғулотлари бўлиб ўтади. Бир нечта давлатлар ҳудудларида 20дан ортиқ полигонлардан фойдаланилади.
Бундан ташқари, август ойида Шанхай ҳамкорлик ташкилотига аъзо саккиз давлатнинг 10 мингдан зиёд ҳарбий хизматчилари кенг кўламли "Тинчлик миссияси-2020" аксилтеррор машғулотларида иштирок этадилар. Террорчилар билан муваффақиятли "музокараларнинг" реал ва алмаштириб бўлмайдиган инструментлари мана шундан иборат. Аммо ғарблик "шериклар" баъзида Россиянинг минтақавий ролини (ОДКБ ва ШҲТ) бошқача мазмунда кўрсатишга ҳаракат қилишади.
Ғалати воқеа
Америка журналистлари хавф-хатарни писанд қилмаган ҳолда 6 июль куни аллақандай Раҳматулла Азизийни топиш учун афғонистоннинг Қундуз провинциясига келадилар. Азизийни The New York Times нашри июнь ойида "россиялик агентлар" ва "Толибон" ўртасида воситачи деб атаган эди. Эслатиб ўтаман, NYT версиясига кўра, Россия разведкаси толибларга америка ҳарбийлари қотиллиги учун пул тўлаган бўлиши мумкин. Табиийки, Азизийни топишнинг имкони бўлмади. Қундузда у ҳақда ҳеч ким ҳатто эшитмаган бўлиб чиқди. Сал олдин "Толибон": Ислом амирлигининг 19 йиллик жиҳоди аллақандай разведка органи ёки чет давлатнинг садақасига муҳтож эмас", дея ўз эътирозини билдирган эди.
АҚШ ҲК Марказий қўмондонлиги раҳбари генерал Кеннет Маккензи 8 июл куни миллий разведкадан Россиянинг толиблар билан эҳтимолий тил бириктируви ҳақида хабарлар келиб тушганлиги ҳақида баёнот берди. Аммо бу хабарлар етарлича асос базасига эга эмасди. Маккензининг таъкидлашича, толиблар кўп йиллар давомида америкалик аскарларга ҳужум уюштириб келади The New York Timesдаги мақолалар Афғонистонда америка қўшинлари хавфсизлигини таъминлаш алгоритмини ўзгартира олмаган.
Сўнгги йилларда Россиянинг Марказий Осиёда ижобий таъсири ортган, ва бу Ғарбдаги энг тор доирада минтақавий муаммоларни ўз фойдасига "тартибга солиб туришни" истовчи алоҳида кучларга ёқмаяпти. Аммо Афғонистондаги уруш ва тинчлик масалалари устидан монопол назорат ўтмишда қолмоқда. РФ Хавфсизлик кенгаши котиби Николай Патрушев сешанба куни бежиздан: "Россия ва америка махсус хизматлари кенг кўламли йўналишлар бўйича ҳамкорлик қиладилар. Терроризмга қарши кураш - аниқ амалий натижалар бор соҳадир", дея таъкидламади. Мураккаб масалалар фақатгина ҳамкорликдаги халқаро уринишлар билан ҳал этилади. Афғон йўналишида ОДКБ ва ШҲТга аъзо ҳар бир давлатнинг ўрни беқиёсдир.
