Кўринишида боғлиқлик тўғридан-тўғри: Хитойда бир қатор тармоқларда ишлаб чиқаришнинг 40-60 %га қисқариши ва экспортнинг кескин пасайиши, энергия маҳсулотларининг энг катта импортчиси ва "дунё фабрикаси" бўлмиш Хитойда истеъмолнинг пасайиши, дунёдаги ўнлаб йирик мамлакатларда карантин ва "уйда ишлаш" ва натижада, "домино принципи"га кўра, нефт нархининг пасайиши. Аммо, эпидемия узоқ вақт давомида тайёрланган нарсаларни қўзғатганга ўхшайди. РИА Новости муаллифи Алексей Маслов хабарига асосан.
Нефт нархлари илгари ҳам кескин пасайган - ҳақиқатан ҳам жиддий, аслида ҳарбий воқеалар туфайли: 1991 йил 17 январда Форс кўрфазидаги уруш фонида нефт 34,8% га пасайган (узоқ давом этган пасайиш 1990 йил октябридан 1991 йил февралигача давом этган), нархлар 2001 йил сентябр - ноябр ойларида АҚШда терактлар фонида тушган. Бу сафар қулаш тинч шароитда рўй бермоқда ва Россиянинг ОПЕК+ келишувидан чиқиши билан боғлиқ ва буларнинг барчаси қулашни ташқи кучлар фаол равишда қўзғатганлигини англатади, у мутлақо "қўлда амалга оширилган" бўлган ва коронавирус ёки одатий иқтисодий омилларнинг таъсири билан боғлиқ эмас.
Бундай вазиятда ғолиблар ва ютқазганлар бор. Муҳим савол шундаки, нефт нархининг ўзгариши Россиянинг нефт-газ соҳасидаги ҳамкорларига, биринчи навбатда Хитойга қандай таъсир қилади. Россия ва Хитойнинг нефт-газ соҳасидаги ҳамкорлиги маълум даражада узоқ муддатли шартномалар билан ҳимояланган, бироқ вируснинг пандемияси бўлган форс-мажор ҳолатларида кўплаб нефт ва газ операцияларини қайта кўриб чиқилиши мумкин, масалан, Хитой камроқ нефт ва газни сотиб олиши билан боғлиқ ва бу Россиянинг ҳам нефт даромадларига таъсир қилади.
Нефт нархининг узоқ муддатли пасайиши АҚШга зарарли, чунки у тахминан 40 долларга тенг нархи сланец нефти ишлаб чиқаришини пасайтиради. Жорий нархлар Саудия Арабистони учун ҳам ноқулайдир, уларнинг бюджети 65 доллардан хисоб-китоб қилинади.
Бошқа томондан, Хитой ва Осиёнинг бошқа кўплаб мамлакатлари нефтни анча арзон нархда сотиб олиш имкониятига эга бўлади бу эса ўз иқтисодларининг тикланишини сезиларли даражада осонлаштиради.
Одатда, нефт нархининг пасайиши Осиё мамлакатларининг иқтисодий ўсишига туртки берар эди ва бу сафар ҳам ҳукуматларга молиявий рағбатлантириш чораларини кўришга имкон беради. Бироқ ҳозирги шароитда коронавирус туфайли сустлашган истеъмол талабини ҳисобган олган ҳолда арзон нефтнинг афзалликлари анча мўътадилроқ бўлиши мумкин.
Шунингдек, нефт нархининг пасайиши Осиё минтақасида нефт экспорт қилувчи икки мамлакат - Малайзия ва Индонезиянинг бюджетларига босим ўтказиши ва уларнинг иқтисодиётни жонлантириш учун молиявий рағбатлантириш имкониятларини чеклаши аниқ.
Масаланинг бошқа томони ҳам бор. Нефт нархларининг пасайиши муқобил энергия секторини, шу жумладан шамол ва қуёш энергиясидан фойдаланишни деярли фойдасиз қилади. Ва айнан шу савол Хитой учун жуда муҳимдир. Сўнгги йилларда Хитой муқобил энергия манбаларини нафақат янги "тоза" иқтисодиётни яратиш, балки энергия хавфсизлигини таъминлаш, энг йирик нефт ва газ экспорт қилувчиларига қарамликни "камайтириш" усули сифатида кўриб чиқди. Аслида, бугунги кунда бутун дунёда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишнинг ўсиши Хитойнинг таъсирини янада кучайтирди, бу эса қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишни кўпайтиришни талаб қилиб, йирик нефт экспорт қилувчиларининг таъсирини йўқ қилди. Кўринишидан, катта инвестицияларга қарамай, Хитой яқин келажакда бунга эриша олмайди. Хитой қуёш панеллари, шамол турбиналари, батареялар ва электр транспорт воситаларининг дунёдаги энг катта ишлаб чиқарувчиси ва экспортчиси. Электр энергетикаси соҳасидаги ўн учинчи беш йиллик режа (2016-2020 йиллар) 2020 йилга келиб электр энергиясининг умумий ишлаб чиқаришида қазиб олинмайдиган ёқилғининг улушини 35 фоиздан 39 фоизгача оширишни мақсад қилган.
Хитойнинг Миллий Энергетика Маъмурияти ва Миллий Ривожланиш ва Ислоҳотлар Комиссияси 2020 йилгача қайта тикланадиган энергия манбаларини ривожлантиришга 360 миллиард доллардан кўпроқ сармоя киритишни ва ушбу секторда 13 миллион иш ўринларини яратишни режалаштирган (таққослаш учун: АҚШда ушбу соҳада 800 мингга яқин ишчи жалб қилинган). Бир йил олдин, муқобил энергия манбалари ҳақида мунозараларда ижобий романтизмнинг муҳим қисми мавжуд эди. 2019 йил январ ойида тақдим этилган "Янги дунё: энергия алмашинуви геосиёсати" маърузасида қайта тикланадиган энергия манбаларининг жадал ўсиб боришининг геосиёсий ва ижтимоий-иқтисодий таъсири икки аср олдин қазиб олинадиган ёқилғидан фойдаланишга ўтишда бўлгани каби чуқур бўлиши мумкинлиги таъкидланган. Кутилаётган ўзгаришларга дунёда янги энергетик етакчиларининг пайдо бўлиши, савдо таркибидаги ўзгаришлар ва янги энергия иттифоқларининг ривожланиши; "углеводороди бор" мамлакатларидаги беқарорлик ва бошқалар киради. Хитой ўзининг энергия секторини энергия хавфсизлиги нуқтаи назаридан ўзгартиришдан фойда кўриши керак эди, чунки у нафақат ишлаб чиқаришда, балки инновациялар ва қайта тикланадиган энергия технологияларини жорий қилишда ҳам етакчи ўринни эгаллайди: 2017 йилда Хитойнинг тикланадиган энергия манбаларига инвестициялари миқдори дунё ялпи инвестицияларнинг 45 фоиздан ортиғи тўғри келади.
Ҳозирги вақтда Европа, Хитой ва Япония қазиб олинадиган ёқилғининг импортига қарамлиги жуда каттадир, аммо қайта тикланадиган энергия улуши ошгани сайин, уларнинг энергия мустақиллиги ошиши мумкин эди. Япония ҳаммадан ҳам кўпроқ қарам давлатдир: унинг қазиб олинадиган ёқилғининг соф импорти ЯИМнинг беш фоизини ташкил қилади. Жанубий Осиё Ялпи ички маҳсулотининг уч фоизидан кўпини қазилма ёқилғи импортига сарфлайди. Назарий жиҳатдан, импорт қилинадиган қазиб олинадиган ёқилғидан давлат ичида ишлаб чиқариладиган қайта тикланадиган энергия манбаларига ўтадиган давлатлар савдо балансини сезиларли даражада яхшилашлари керак.
Сўнгги бир неча йил ичида Хитой янги энергия манбалари томон фаол ҳаракат қилди. 2017 йил бошида дунёдаги энг катта қайта тикланадиган энергия бўйича бешта битимнинг тўрттаси Хитой компаниялари томонидан амалга оширилди, Хитой ишлаб чиқариш компаниялари учун олтита энг катта қуёш модулларидан бештасига ва дунёдаги энг йирик шамол турбиналарини ишлаб чиқаришга эгалик қилади.
Хитойнинг етакчи технологик компаниялари, биринчи навбатда маълумотларни сақлаш ва қайта ишлаш компаниялари, аллақачон қайта тикланадиган энергияга ўтишни бошлаганлар.
Хитой муқобил манбаларга бошқа сабабга кўра ҳам ҳаракат қилди, бу атроф-муҳитнинг ифлосланишига қарши курашиш. Таҳлил натижаларига кўра, RAND Corporation 2012 йилда Хитойда ҳаво ифлосланиши билан курашиш харажатлари асосан меҳнат унумдорлигининг пасайиши ҳисобига 535 миллиард долларни ёки ЯИМнинг 6,5 фоизини ташкил қилди.
Шу билан бирга, Хитой дунёдаги энг катта муқобил энергия бозори бўлишига қарамай, 2018 йилда шамол энергияси атиги 5,2%, қуёш - электр энергияси ишлаб чиқаришнинг 2,5% ташкил этди. Қайта тикланадиган энергия билан муаммолар Хитойда АҚШ-Хитой савдо қарама-қаршилиги 2018 йил ўрталарида бошланган пайтда бошланди. Қуёш энергиясини ишлаб чиқарадиган қуёш панелларининг кенг майдонларини жойлаштириш жуда қимматга тушди. Шамол ва қуёш энергиясини қўллаб-қувватлашга қаратилган субсидияларнинг камайтирилиши бошланди, марказий ҳукумат "янги энергия ишлаб чиқариш", яъни сланец газини ишлаб чиқариш ва кўмирдан метан олиш учун молиявий ёрдамни кескин оширди.
Шундай қилиб, ҳозирги вазиятнинг парадокси қуйидагича. Хитой, бошқа мамлакат каби, анъанавий энергия манбалари учун паст нархларга муҳтож. Бутун дунё айнан Хитой иқтисодиётининг тикланишини кутмоқда, шу билан бирга коронавирус устидан тез ички ғалабадан сўнг Хитойга бўлган ишонч аста-секин қайтмоқда. Кўпчилик бутун дунё иқтисодиётининг тикланишини айнан Хитой саноатининг қайта ишга туширилиши ва Хитой истеъмолининг ўсиши билан боғлашади ва нефтнинг жорий нархларида эса бу жуда қийин ва қимматга тушади.
Аммо узоқ ва оғриқли бўлишига қарамай, Хитойни ҳеч бўлмаганда қисман нефт ва газ қарамлигидан халос қиладиган муқобил энергияга ўтиши узоқ вақтга қолдирилди. Хитой эски моделларга қайтишга мажбур бўлади.
Бироқ, Хитой нефтнинг янги нархидан жуда мамнун. Унга минимал йўқотишлар билан "қайта ишга тушиш" имкониятини берадиган улкан бонус олади. Умуман олганда, 2020 йилнинг биринчи ярмида бутун дунё бўйлаб корпоратив даромадларнинг кескин пасайиши кузатилади, шундан сўнг иқтисодий тикланиш шакли сифатида кескин кўтарилиш бошланади. Бу 2020 йилда глобал фойда ўсиши истиқболларини бироз салбий ҳолга келтириши мумкин. Шу асосда, арзон энергиядан асосий фойда олувчилар бўлган Осиё бозорлари нефт экспорт қилувчи мамлакатлар бозорларига қараганда анча барқарор ва муваффақиятли бўлади.
