Яқинда “Росатом” ва “Ўзатом” ўртасида 2020 йил июнь ойида Ўзбекистонда атом электр станциясини қуриш тўғрисида шартнома имзолашни режалаштирилаётгани маълум бўлди. Бу Марказий Осиёда ядро саноатини ривожлантириш бўйича ҳақиқий ахборот урушлари билан кечган узоқ муддатли музокаралар натижасидир. Ўтган бир йил давомида минтақада Қозоғистон ва Ўзбекистонда атом электр станциялари қурилиши, шунингдек, Қирғизистонда уранни қазиб олиш ва қайта ишлаш масалалари муҳокама қилинди. “Росатом” инвестор сифатида иштирок этишга ва ушбу муҳим бизнес лойиҳаларнинг бош пудратчиси бўлишига тайёр эди, қурилиш лойиҳаларининг жойлари ва техник тафсилотлари белгиланиб бўлган эди. Аммо фаол ва тажовузкор норозилик кампанияси бошланди. Бунинг сабаблари нимада? Бу ҳақда Sputnik Ўзбекистон учун Евросиё таҳлил клубининг раҳбари Никита Мендкович мулоҳаза юритди.
135 миллиард сабаблар
Атом электр станцияларини қуриш учун дунё бозори “Росатом” ва Westinghouse Electric (АҚШ) ва Orano SA (Франция) каби ғарбий гигант корпорациялар ўртасидаги кураш объектидир. Сўнгги йилларда ушбу иккала хорижий компаниялар ҳам банкротлик хавфигагача бўлган жиддий муаммоларга дуч келмоқдалар.
Ҳозирда “Росатом” атом электр станциялари қурилиши дунё бозорининг 70 фоизини эгалламоқда, бу эса умумий қиймати 135 миллиард долларга тенг 36 та лойиҳадир. Компания Ханхикиви (Финляндия), Аккая (Туркия), Сюдайпу ва Тяньвань (Хитой), Пакш-2 (Венгрия) ва кўплаб бошқа АЭСларни қурмоқда. Рақобатчилар учун йўқотилган фойданинг бундай кўлами деярли ҳар қандай чора учун асосдир.
Агар тенденция давом этса, ғарблик рақобатчиларнинг “Росатом”дан ортда қолиши сурункали бўлиб қолиши мумкин, чунки реал лойиҳаларсиз технология ва тадқиқотларни ривожлантириш мумкин эмас. Худди шу Orano аллақачон ўз лойиҳалари учун Россиянинг ТВЭЛ компаниясидан (Москва яқинида, Электростал шаҳрида) иссиқлик чиқарувчи йиғилмаларни оммавий равишда сотиб олишга мажбур, гарчи тарихан Франция ядро саноатининг дунё ва Европа етакчиси бўлган.
Бундан ташқари, сиёсий жиҳат ҳам мавжуд. Москва томонидан яратилаётган Ўрта Осиёдаги атом кластери муваффақиятсиз CASA-1000 лойиҳасига янги ҳаёт бағишлайди ва гидроэлектростанцияларга таянганида пайдо бўлган сув танқислиги муаммосини бартараф этади. Бу нафақат пул ишлашга, балки минтақадаги можароларни камайтиришга ёрдам беради. Умуман олганда, кўп муаммоларни Ғарб иштирокисиз ҳал қилишга.
Ҳозирда Қозоғистонда Россиянинг атом электр станциясини қуриш мумкинлигига қарши намойишларда иштирок этган деярли барча ташкилотлар АҚШнинг USAID агентлиги ёки минтақадаги ЕИ тузилмалари маблағларини тақсимлайдиган Интерньюс ННО дан грант оладилар. Шунга ўхшаш вазият Беларусда ҳам кузатилмоқда, бу ердаги нодавлат ташкилотлари (одатда штаб-квартираси чет элда жойлашган, АҚШ ва Европа Иттифоқининг молиявий кўмаги билан ишлайди) Островецда атом электр станцияси қурилишига қарши норозилик билдиришда давом этмоқда.
Қозоғистонда “Росатом” таклифини амалга ошириш кечиктирилиши биланоқ, француз ишбилармонлари Қозоғистон президенти Жомарт Токаевга худди шундай лойиҳани амалга ошириш таклифи билан мурожаат қилгани ажабланарли эмас. Аммо баъзи сабабларга кўра бу республикадаги атом электр станцияларига қарши бўлганлар орасида радиофобия хуружларини келтириб чиқармади - гарчи ҳозирда Франция ҳудди шундай технологиялардан фойдаланган ҳолда Россияникига ўхшаш атом электр станциясини қуриши мумкин.
Атом станциялари хавфли эмасми?
Қозоғистон ва Қирғизистонда ядрога қарши кураш кампанияси ядровий технологиялардан қўрқишни глобал норма сифатида қабул қилади. Аммо аслида бу томошабинларнинг бехабарлигидан фойдаланишга уринишдир.
Европа Иттифоқи мамлакатларида атом энергиясидан фойдаланиш фақат ўсиб бормоқда. 2005 йилда у ишлаб чиқарилган энергиянинг 15 фоизини, 2018 йилда эса 26 фоиздан кўпроқни ташкил этди. Бельгия ва Словенияда бу кўрсаткич 40% дан юқори. Францияда 71% дан кўпроқ (2020 йил феврал ойига маълумот). 2011 йилдаги Фукусима фожиасидан сўнг, баъзи Европа давлатлари ядрога қарши истериядан азият чекдилар, аммо бу глобал меъёр эмас, балки Ғарбнинг чап қанот зиёлиларининг бир қисми томонидан қўзғатилган жорий мода.
Муаммо шундаки, Фукусима ва Чернобиль билан боғлиқ қўрқувлар ушбу станцияларнинг конструкциялари билан бир қаторда эскирган. Уларда замонавий лойиҳаларга хос бўлган кўплаб ҳимоя механизмлари йўқ эди. “Росатом” томонидан ишлаб чиқилган ва Ўзбекистон ва Қозоғистонда ишлатилиши кутилаётган ВВЭР-1200 реакторлари ҳеч қачон аварияларга сабаб бўлмаган ва техник носозликлар ёки табиий офатлар билан боғлиқ таҳдидлардан юқори даражада ҳимояланган.
Назарий жиҳатдан, ҳар қандай замонавий ишлаб чиқариш объектлари, шу жумладан энг одатийлари ҳам, катта йўқотишларга олиб келадиган катта авариялар хавфини туғдиради: гўшт заводларида аммиак, сув иншоотларида хлор оқиб чиқиши мумкин. Улардан ҳам атрофдаги юзлаб ва минглаб одамлар жабр кўриши мумкин. Нефт саноатида мумкин бўлган ёнғинларчи?
Кимё саноати тўғрисида нима дейишимиз мумкин. Тарихдаги энг катта технологик офат Фукусима эмас, балки Бхопалдаги (Ҳиндистон) Америка кимё заводида содир бўлган ҳалокат бўлиб, 18 минг кишининг ҳаётига зомин бўлган (уларнинг 3 мингтаси кимёвий моддалар тарқалгандан кейинги биринчи кун ичида).
Бироқ, ҳеч ким бу хавфларни кимёвий ёки нефтни қайта ишлаш заводларидан воз кечиш учун сабаб деб билмайди. Замонавий технологияларнинг бекор қилиниши, албатта, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олади, аммо очлик, совуқ ва касаллик натижасида кўпроқ қурбонлар бўлишини кафолатлайди.
Энергия тақчиллиги ва экология
Ўзбекистон аллақачон электр энергиясининг танқислигига дуч келмоқда ва уни қўшни давлатларда сотиб олишга мажбур бўлмоқда. Ҳозирда Қозоғистон вазиятни ўзи уддаламоқда, аммо республикани қайта индустриализациялаштириш бўйича улкан дастурлари янги ишлаб чиқариш қувватларини талаб қилади. Энг консерватив ҳисоб-китобларга кўра, кейинги 10 йил ичида мамлакат муқаррар равишда энергия танқислигига дуч келади.
“Биринчи қўнғироқ” 2019 йил июл ойида Олмаота вилоятида рўй берган энергия коллапси деб ҳисобланиши мумкин. Шаҳар ва республикада мавжуд бўлган энергия тизими доирасида танқислик иссиқлик электр станциялари томонидан қопланиши мумкин, аммо уларнинг чиқиндилари даражаси ҳозирги кунда реал ва жиддий муаммони ташкил этмоқда. Маҳаллий экологларнинг ҳисоб-китобларига кўра, иссиқлик электр станцияларининг чиқиндилари Олмаота яшовчиларининг ўртача ярим йиллик умрини тортиб олади.
Аслида, Ўзбекистон ва Қозоғистон томонидан 33,6 ГВт қувватга эга иссиқлик электр станцияларини фойдаланишга топшириш бўйича қўшма режалари амалга оширилса, бу минтақавий экологик офатни англатади. Гидроелектростанция қурилса, сув инқирозини янада кучайтиради. Булар атом электр станцияларининг потенциал зарарига қараганда анча ҳақиқатга яқинроқ таҳдиддир.
Қайта тикланадиган энергия манбаларига умид ҳали бери суст. Дунё бўйича мутахассислар ядровий энергия энг паст таннархга эга эканлигини билишади. Ва замонавий технологиялар ривожланиши билан тинч атомнинг нархи ҳам пасаяди.
Модадаги қуёш энергияси жуда қиммат ва иқтисодий жиҳатдан самарасиз - у Ғарбда давлат субсидиялари ҳисобига ривожлантирилмоқда. SkyPower Global қуёш электр станциясининг (АҚШ - Канада) Ўзбекистондаги лойиҳаси бунга яққол мисол бўлиб, яқинда ҳукуматдан энергияни жуда юқори нархда сотиб олишни талаб қилди, ва улар қурилишни бошлаш учун пул йиғолмаяптилар.
Шундай қилиб, ҳозирча минтақа муаммоларининг ягона ечими тинч атомдир.
Барчага тинч атом керак
Ҳеч кимга сир эмаски, Марказий Осиё ядро кластери Россия томонидан Жанубий Осиё мамлакатларига электр энергиясини экспорт қилиш ҳажмини кўпайтириш ҳисоби билан яратилмоқда, бунинг учун ишлаб чиқариш қувватини келажак бозорга яқинлаштириш керак. Албатта, сиз Ҳиндистонда Росатом қураётган Куданкулам АЭС атрофида кластер яратиш ва Россиядан Эрон орқали Шимол-Жануб йўналиши орқали ёқилғи етказиб бериш мумкин. Маҳаллий ҳокимият ва жамият бунга фақат хурсанд бўладилар.
Аммо Москванинг стратегик манфаатларига узоқда эмас, балки Ўрта Осиёда иш ўринлари яратиш, сув муаммоларини қисқартириш ва илғор технологияларни жорий этиш киради. Чунки Россия, ҳар қандай давлат сингари, муаммолар ва қочқинларнинг тобора кўпайиб бораётган манбаи бўлган қўшни ҳудудларда эмас, балки тинч ва осойишта қўшнилардан манфаатдор.
Замонавий дунёда ядро саноати технологик тараққиётнинг муҳим қисмидир. Шунинг учун, масалан, Прагадан туриб бошқарилаётган Чехия нодавлат нотижорат ташкилотлари Беларусия атом электр станцияларини қуришга қарши кампанияни олиб борадилар ва ҳеч қачон ўз мамлакатларидаги Дукованы атом электр станциясига қарши чиқмайдилар. Улар радиофобияни иш жойида ишлаб чиқариш воситаси сифатида қолдиришади, лекин уни ўз уйига олиб боришмайди.
Тинч атомнинг ривожланишини инсоннинг “оловни жиловлаши” билан таққослаш мумкин. Олов ибтидоий одамлар томонидан тўлиқ тушунилмаган, у қўрқитган ва куйдириб қўйиши мумкин эди. Аммо усиз ҳаётни янада ривожлантириш, ҳимоя қилиш ва сақлаш имконсиз эди. Шунинг учун одамлар қўрқувни енгиб, олдинга интилишди.
