АҚШ Давлат департаменти Вашингтоннинг Марказий Осиё республикаларига нисбатан олдидаги мақсадларини акс эттирувчи ҳужжатни эълон қилди. Расмий номланиши: "АҚШнинг Марказий Осиё бўйича 2019-2025 йилларга мўлжалланган стратегияси: суверенитет ва иқтисодий фаровонликни илгари суриш". Амалда эса, ушбу ҳужжатнинг амалга оширилиши Марказий Осиё мамлакатларига на суверенитет ва фаровонлик олиб келмайди.
АҚШ ҳамма жойда бўлишни хоҳлайди
Сўнгги йилларда Қўшма Штатлар Марказий Осиё мамлакатларига катта эътибор қаратмоқда, аммо Вашингтон тўсатдан минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши билан қизиқиб қолгани учун эмас. Барчага айён, Вашингтон Россия учун муаммолар манбаи ва Хитойга босимни ошириш учун плацдарм сифатида (биринчи навбатда Шинжон - Хитойнинг Қозоғистон билан чегарасида жойлашган оғриқли нуқтаси) Марказий Осиёга муҳтож.
Умуман олганда, Майк Помпеонинг яқинда Қозоғистон ва Ўзбекистонга (Марказий Осиёда етакчиликка даъвогар икки мамлакат) ташрифи чоғида, Давлат котиби, ҳеч бўлмаганда бу давлатларнинг эътиборини Россия ва Хитойдан АҚШга йўналтиришга барча имкониятларни ишга солишга ҳаракат қилди. Ҳа, натижада муваффақиятлар билан мақтана олмади, аммо, шубҳасиз, Қўшма Штатлар бу йўналишда ишлашда давом этади.
Аслида, Давлат Департаменти томонидан эълон қилинган стратегияда ушбу ишнинг асосий тамойиллари ва мақсадлари кўрсатилган. Ҳужжат жуда қизиқ, аммо таржимани талаб қилади. Нафақат инглиз тилидан рус тилига, балки дипломатикдан одамийга ҳам.
Масалан, Стратегиянинг бошида кўрсатилган минтақа давлатларига нисбатан АҚШнинг асосий стратегик манфаатларини кўриб чиқайлик.
Москва ва Пекиндан тортиб олиш
Масалан, бунда "ўзининг сиёсий ва иқтисодий манфаатларини, шунингдек, турли хил шериклар билан хавфсизлик манфаатларини ўз шартлари асосида илгари сурадиган барқарор ва гуллаб яшнайдиган Марказий Осиёни яратиш" деб ёзилган жойи мавжуд. Таржима қилинганда бу шунчаки Марказий Осиёни Москва ва Пекин билан эксклюзив ҳамкорликдан узоқлаштиришни англатади.
Ҳа, яхши туюлади, аммо бу чеклатиш нафақат Россия Федерацияси ва Хитой билан ҳамкорликни чеклашни, балки янги шериклар билан лойиҳалар орқали ушбу чекловнинг оқибатларини қоплашни англатади. Ва бу янги шерик ким? Шубҳасиз, АҚШ эмас. Ҳа, стратегияда америкаликлар миллиардлаб долларлик сармоялар ва лойиҳалар, минтақани таҳдидлардан ҳимоя қилиш ҳақида гапиришади. Бироқ, аслида улар Марказий Осиёни на Россия даражасидаги хавфсизлик билан, на Хитой даражасидаги иқтисодий лойиҳалар билан таъминлай олмайдилар.
Иккинчи асосий қизиқиш "дунё бозорларига уланиш ва ташқи сармоядорлар учун очилиш" дир. Таржимада бу Америка бизнеси учун алоҳида шарт-шароитларни яратишни ва мамлакатнинг ЕОИИ билан ҳамкорлигини чеклашни (ёки, Қирғизистон мисолида – чиқиб кетиш) англатади. Масалан, худди шу Помпео Ўзбекистон раҳбариятини Евроосиё тузилмаларига қўшилмаслик ва ЖСТ ҳақида яхшилаб ўйлашга ундаганлиги бежиз эмас. Шу билан бирга, АҚШга иқтисодий йўналиш жуда хавфлидир, чунки АҚШ (Россия ва Хитойдан фарқли ўлароқ) деярли ҳар доим иқтисодий ҳамкорликни ички ишларга аралашиши билан боғлайди.
Аслида, улар "кучли демократик институтларни яратиш, қонун устуворлиги ва инсон ҳуқуқларига ҳурмат тамойилларини мустаҳкамлаш" деган учинчи манфаатни таъкидлаб, бу жиҳатни яширишмайди ҳам. Бунинг бир қисми сифатида Вашингтон "жамоат ташкилотларини" "фуқаролар асосий сиёсий масалаларни ҳал қилишда қатнашиши учун" қўллаб-қувватламоқчи. Шунингдек, маҳаллий ҳокимиятларнинг "фуқароларнинг сўровларига жавоб беришини" таъминлаш учун барча имкониятларни ишга солишда уринади.
Ва бу ерда америкаликларга Қозоғистон жанубидаги тартибсизликлар, Қирғизистондаги Ғарб нодавлат ташкилотларининг фаол фаолияти ва Ўзбекистондаги оғриқли ислоҳотлар жараёнини ҳисобга олган ҳолда "инсон ҳуқуқлари бўйича фаолият" учун кенг майдон очилади. 40,000 талаба, ҳукумат ва ўқитувчилар учун "алмашинув" (яъни маҳаллий зиёлилар ва элиталар учун АҚШда стажировкалар) учун маблағ ажратиш Американинг "юмшоқ кучини" тарғиб қилишда муҳим таянчидир. Табиийки, маҳаллий давлатларнинг хавфсизлиги ва ички барқарорлиги ҳисобига.
Минтақани қандай қилиб мувозанатдан чиқариш мумкин
Вашингтоннинг АҚШ ва Марказий Осиё давлатларини ўз ичига олган "C5 + 1" дипломатик форматини ривожлантириш нияти алоҳида масаладир. Ушбу формат доирасида, масалан, америкаликлар минтақа давлатларини "Европа ва Кавказ билан" қандай улаш маъкулроқоиги тўғрисида музокара олиб боришни хоҳлашади. Яъни, нафақат углеводородлар экспортини шарқдан ғарбга кенгайтириш, балки ушбу давлатларни ўзаро инфратузилмавий лойиҳалари билан боғлаб қўйиш (эслатиб ўтмоқчимиз, Марказий Осиё Хитой Ипак йўли лойиҳасига киришишга фаол ҳаракат қилмоқда). Аммо форматнинг энг муҳим вазифаси - ва стратегияда "вергул билан ажратилган" бўлса ҳам - бу минтақавий қўшниларга қарши баланс яратиш учун фойдаланиш.
Шундай қилиб, Қўшма Штатлар тўғридан-тўғри, ҳатто дипломатик тилда ҳам, оддий тилга таржима қилинмасдан ҳам, бу форматни анти-Россия ва анти-Хитой мақсадлари учун ишлатишини ёзади. Ушбу дипломатик ноқулайликнинг ўрнини қоплаш учун Марказий Осиё мамлакатларидан Вашингтон "C5 + 1" (хавфсизлик, иқтисодий ривожланиш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш)турли лойиҳалари учун қарийб 34 миллион доллар ажратганини эслашни таклиф қилинади.
Энди асосий савол - Марказий Осиё мамлакатлари хавфсизликнинг асосий кафолатчиси ва минтақанинг асосий иқтисодий шеригига қарши қаратилган лойиҳада фаол (намойишкорона эмас, балки фаол) иштирок этиш учун қуйида кўрсатилган пулга ва Американинг янги сармояларини ваъда қилинишига бундай қадамга тайёрми? Афсуски, савол риторик эмас.
