Мутахассислар минтақада энергия хавфсизлигини таъминлай оладиган восита сифатида энергияни тўплаш технологиясини таклиф қилмоқда. Бунга гидроаккумуляцияловчи электр станциялари (ГАЭС) ёрдам беради, уларнинг асосий вазифаси энергия тизимида энергия мувозанатига эришишдир.
Бугунги кунда Ўзбекистонда янги гидроэлектр станциялар, гидроаккумуляцияловчи қувватли ускуналар, мавжуд қувватларни модернизация қилиш, шунингдек, инфратузилмани яхшилаш ва ушбу соҳага инвестицияларни жалб этиш бўйича лойиҳалар фаол амалга оширилмоқда. Шу ва бошқа кўплаб масалалар 13-15 март кунлари Тошкент шаҳрида бўлиб ўтаётган “Гидроэнергетика. Марказий Осиё ва Каспий денгизи” 8-халқаро конгрессида муҳокама қилинмоқда. Ўзбекистон иккинчи марта соҳа етакчиларини қабул қилмоқда, республика охирги марта 2021 йил февраль ойида мезбонлик қилган эди.
Конгресснинг асосий иштирокчилари – Марказий Осиё ва Каспий денгизи мамлакатлари: Ўзбекистон, Тожикистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Озарбайжон, Эрон, Арманистон, Россия, Грузия, Туркия. 20 та мамлакат саноатнинг 200 дан ортиқ етакчи компанияларини тақдим қилмоқда.
“Ўзбекистон тоза ва қайта тикланадиган энергияга асосланган барқарор ва узоқ муддатли тизим яратишга интилмоқда, шу боис мамлакатда гидроэнергетика салоҳияти фаол ривожланмоқда. Ўзбекистонни 2030 йилгача ривожлантириш стратегиясига мувофиқ, республикада умумий қуввати 1630 МВт бўлган қўшимча 18 та янги гидроэлектр станцияси қурилади”, — маълум қилди "Ўзбекгидроэнерго" акциядорлик жамияти бошқаруви раиси ўринбосари Воҳиджон Аҳмаджонов.
Шунингдек, қуввати 28 МВт бўлган 28 та кичик ва микро ГЭС қурилади. Бундан ташқари, мавжуд 15 та ГЭС модернизация қилинмоқда.
Воҳиджон Аҳмаджоновнинг сўзларига кўра, ушбу лойиҳаларнинг амалга оширилиши 2030 йилга бориб мамлакатдаги гидроэлектр станцияларининг умумий қувватини қарийб 6 минг МВтга етказиш имконини беради. Бу ҳозирги кўрсаткичдан 3,7 баробар кўпдир.
Энергия тўпловчи
Конгресснинг энг муҳим мавзуларидан бири Ўзбекистонда насосли аккумуляцион электр станциялари қурилиши бўлди. Ушбу лойиҳа Марказий Осиёда биринчи марта амалга оширилмоқда. Мутахассисларнинг таъкидлашича, насосли электр станциялари энергияни сақлашнинг энг самарали қурилмалари (масалан, кимёвий ёки водород билан бир қаторда) энергия тизими учун қайта тикланадиган энергия манбалари ва атом энергиясидан фойдаланишда муҳим аҳамиятга эга. Бу Ўзбекистон учун айниқса муҳимдир, чунки конгресс иштирокчилари таъкидлаганидек, ишлаб чиқарилган ва истеъмол қилинадиган фаол қувват балансини тартибга солишда қийинчиликлар мавжуд.
“Энергияни энг кўп истеъмол қилиш даврида гидроэлектростанцияларнинг кунлик юкланиш жадвалидаги иштироки атиги 6-7 фоизни ташкил этади (оптимал 15-20 фоиз билан) ва энергетика тизимининг мувозанатли ишлаши учун етарли эмас, шунинг учун биз ишга туширишни таклиф қиламиз. энергияни шу тарзда сақлаш. Техник нуқтаи назардан, насосли электр станциясида энергияни сақлашдан кўра яхшироқ йўл йўқ, - деб тушунтирди "Гидролойиҳа" институтининг лойиҳа ҳужжатлари ва сифат менежменти тизимини экспертиза қилиш бўлими бошлиғи Андрей Александров.
ПСПП - босимли сув ўтказгичлари билан боғланган юқори ва пастки ҳавзалардан иборат бўлган энергия иншооти, шунингдек, ПСПП биносига эга. Электр станцияси сувни бассейнлар орасида ҳаракатлантириш орқали энергия ишлаб чиқаради. Насосли аккумулятор электр станциялари нафақат керак бўлганда электр энергиясини ишлаб чиқаради, балки энергия тизимида ортиқча бўлса ҳам истеъмол қилади, деб тушунтиради Андрей Александров. Яъни, улар об-ҳаводан қатъи назар, электр энергияси ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш балансини тартибга солиб, уни узлуксиз етказиб бера олади.
ГАЭС учун ҳудудлар топилиши
Ўзбекистон ҳудудида гидроаккумуляцияловчи электр станцияларини ўрнатиш учун қулай жойларни излаш билан Москва гидролойиҳа институти шуғулланди. Бугунги кунда мутахассислар объектларни жойлаштириш учун тегишли схемани тайёрлаганлар.
“Ушбу ҳудудларни аниқлашнинг энг муҳим жиҳатларидан бири экологик компонент эди. Маҳаллий экологлар биз билан бориб, ҳар бир ҳудуднинг экологик параметрларини аниқлашди”, — деб аниқлик киритди Александров.
Институт 8 та ҳудудни, шу жумладан, дарё ва кўл типидаги ГАЭСларни тавсия қилди. Улар Қоратерен ва Айдаркўл кўлларида, шунингдек, Қизилдарё, Оқсоқотасой, Оҳангарон, Пскем ва Чирчиқ дарёларида жойлашган.
“Иккала кўлдан ҳам қуйи ҳовуз сифатида фойдаланиш мумкин. Бу ГАЭС ларнинг нарх ва техник хусусиятларини сезиларли даражада яхшилайди, чунки фақат юқори ҳавзани қуриш керак бўлади. Дарёдаги ГАЭСларида эса ҳам пастки, ҳам юқори ҳавзаларни қуриш керак бўлади”, – деб тушунтирди Андрей Александров.
Мутахассислар томонидан жами 16 та истиқболли манзил – Тошкент (8), Жиззах (3) вилояти ва Қорақалпоғистон, Бухоро, Хоразм, Андижон ва Қашқадарё вилоятларида биттадан жой аниқланди.
Қўшимча потенциал
2030 йилгача қурилиши режалаштирилган 4 та ГАЭС иқтисодий ва технологик жиҳатдан энг истиқболли ва мақсадга мувофиқ деб топилди. Айни пайтда "Ўзбекгидроэнерго" мутахассислари томонидан лойиҳаларнинг техник-иқтисодий асослари ишлаб чиқилмоқда. Шу билан бирга, дастлабки ҳисоб-китобларга кўра, барча тўртта объектнинг қуввати 1600 МВтни, умумий қиймати эса 2 миллиард доллардан ортиқни ташкил этади. Улар 2025 йилдаёқ лойиҳаларни фаол амалга оширишни бошлашни режалаштирмоқда. Ушбу ГАЭС ларда камида 470 киши ишлаши мумкин бўлади.
“Қоратерен ГАЭС Қорақалпоғистонда жойлашган бўлиб, унинг қуввати 500 МВт, ишлаб чиқариш эса йилига 900 миллион кВт/соатни ташкил қилади. Лойиҳа қиймати 477 миллион долларга баҳоланмоқда”, — деди "Ўзбекгидроэнерго" давлат-хусусий шериклик лойиҳаларини истиқболли ривожлантириш ва амалга ошириш бошқармаси бошлиғи ўринбосари Нодирбек Акчабоев. “Тошкент вилоятида яна иккита ГАЭС — Ҳожикент (320 миллион доллар) ва Юқори Пскем (1,02 миллиард доллар) қурилади. Уларнинг қуввати 200 МВт ва 600 МВт, ишлаб чиқариш қуввати эса мос равишда 400 миллион кВт/соат ва 1,05 миллиард кВт/соатни ташкил қилади”.
Жиззах вилоятида тўртинчи энергетика объекти – Айдаркўл ГАЭС (350 миллион доллар) пайдо бўлади. Унинг қуввати 300 МВт, ишлаб чиқариш қуввати эса 450 миллион кВт/соатни ташкил қилади.
Нодирбек Акчабоевнинг айтишича, бу ГАЭСларнинг ҳар бири қўшимча имкониятларга эга ва бу мавжуд қувватни оширади.
“Ушбу станцияларнинг ҳар бирида ишлаб чиқариш вақти 6 дан 8 соатгача, бу эса кун давомида барча энг юқори юкларни қоплаш имконини беради. Ўзбекистонда электр энергиясига бўлган талаб эрталаб соат 7.30 дан 9.30 гача, кечки соат 17.30 дан 23.00 гача ошади”, — деди Нодирбек Акчабоев.
ГАЭС ва АЭС
“Ўзбекистонда электроэнергетика соҳасини ривожлантириш бўйича дастурий ҳужжатда кам углеродли энергия манбаларини, жумладан қуёш ва шамол энергиясига асосланган ўзгарувчан қувватни кенг кўламда ривожлантириш, шунингдек, атом электр станцияларини қуриш назарда тутилган”, – дейди Александров.
“Ушбу технологияларнинг энг катта муаммоларидан бири уларнинг паст мослашувчанлигидир. Бу, айниқса, бирламчи энергия ресурслари об-ҳавога боғлиқ бўлган, ўзгарувчан ва олдиндан айтиб бўлмайдиган шамол станциялари ва қуёш электр станциялари учун хосдир. АЭСларининг юкланишини тартибга солишда иштирок этиш электр энергияси ишлаб чиқаришнинг камайишига олиб келади, ускуналарнинг эскиришини сезиларли даражада тезлаштиради ва таъмирлаш орасидаги вақтни қисқартиради.
Шу боис, экспертнинг фикрича, истиқболли ГАЭС қурилиши бу муаммоларни ҳал қилади, республика энергетика тизимининг ишончлилиги ва самарадорлигини оширади.
Масалан, Қоратерен ГАЭС ўзгарувчан қувватни тартибга солиш ва шамол станциясидан фойдаланишни қисқартиришнинг олдини олиш имкониятига эга бўлади. Ўз навбатида, Тошкент вилоятида жойлашган ГАЭС тунги вақтда иссиқлик электр станциялари учун юклама ҳосил қилади ва истеъмоли юқори бўлган аҳоли зич жойлашган ҳудуддаги юкламани тартибга солади.
Атом электр станциялари қурилиши одатда насосли электр станциялари билан биргаликда кўриб чиқилиши ҳисобга олинса, Жиззах вилоятида қурилиши режалаштирилган Айдаркўл электр станцияси АЭС ва иссиқлик электр станцияларининг тунги юкламаларини мувозанатлаштиради.
"Ўзбекгидроэнерго" билан биргаликда кўп ва бизнингча, фойдали ишларни амалга оширдик. Биз Ўзбекистон энергетика тизими учун 5 ГВтга яқин қувватни топдик, бу эса энергетика тизимининг мамлакат учун қулай ва устувор режимда ишлашига имкон беради”, — дея хулоса қилди Андрей Александров.