ТОШКЕНТ, 2 мар — Sputnik. Саудия Арабистони ва АҚШ муносабатларда мураккаб даврлар келмоқда. 2018 йилда журналист Жамол Хашшогининг ўлдирилишидан сўнг Оқ уй янги стратегия эълон қилган эди: энди улар Яманда урушни тўхтатишни ва инсон ҳуқуқлари сақланишини талаб қилишмоқда. Ушбу йўналишда ОҚ уй қанчалик узоққа бириши ва ар-Риёд бунга қандай жавоб бериши мумкин?
Санкция киритиб бўлмайдиган шахзода
АҚШ Давлат Депаратаменти раҳбари Энтони Блинкен жума куни “Хашшоги бани” ҳақида янги санкцияларни эълон қилди. Унга кўра, “саудиялик диссидентларни қўрқитишда ва журналист Жамол Хашшоги ўлимига алоқадор” деб топилган 76 нафар саудияликларга нисбатан виза чекловлари киритилган. Санкцияга тушганлар орасида Саудия Арабистони умумий разведка раҳбари Ахмад ал-Асири ҳам бор.
Ундан ташқари, ҳисоботда айтилишига кўра, Саудия Арабистони ворис шаҳзодаси Муҳаммад бен Салмон ҳам The Washington Post журналисти ўлимига айбдор. Айнан унинг буйруғига асосан, Стамбулдаги Саудия Арабистони консулхонасида журналист ўғирланган ва унинг танаси бўларга бўлиниб йўқ қилинган. Саудия Қироллиги ташқи ишлар вазирлиги ушбу айбловларни қатъий рад этмоқда.
Айбловлар бисёр бўлишига ва Жо Байден сайловолди дебатларида ар-Риёдни яккалаб қўйишни ваъда берганига қарамасдан, шахзодага нисбатан шахсий санкциялар киритгани йўқ.
-Бутун мамлакат ва алоҳида бир киши билан муносабатларни аралаштирмаслик керак. Судия билан муносабатларимиз жуда мумҳим. АҚШ қиролликни ҳимоя қилиш тарафдори, - деган эди ушбу ҳақида АҚШ давлат котиби Блинкен. – Бундан кутилаётган мақсад – ар-Риёд АҚШ вазифа ва қадриятларига тўлиқроқ жавоби беришини таъминлашдир.
Давлат котиби айтишига қараганда, ар-Риёд америкаликлардан олаётган ёрдамини Ямандаги вазиятни ҳал қилишда фойдаланмаслиги керак. Яманда саудияликлар собиқ президентАбу Рабу Мансура Хади тарафдорларини қўллаб-қувватлашмоқда.Бошқача қилиб айтганда, Вашингтон америка қуроллари учинчи давлат жанг майдонларида фойдаланилмаётганига амин бўлмоқчи.
Ҳужумкор ҳимоя
Аслида икки давлат муносабатлари асоси жуда мустаҳкам – Саудия нефти эвазига АҚШ уни ҳимоя қилади. Иккинчидан Саудия АҚШдан қурол сотиб олувчи энг йирик харидорларидан бири.
Ушбу ҳамкорлик икки томоннинг ҳам стратегик манфаатларига жавоб беради, лекин қадриятлар, инсон ҳуқуқлари ва демократик борасида - ушбу икки давлатлар қарашлари кескин фарқ қилади.
Барак Обама ҳокимиятининг сўнгги йилларида Саудия-АҚШ ҳамкорлиги фикрлар фарқи сезила бошлаган эди. Биринчи навбатда бу АҚШнинг Эронга (Саудиянинг ҳудуддаги рақиби) бўлган муносабатининг ўзгариши билан боғлиқ бўлди.
Икки давлат разведкалари доимий равишда ҳамкорлик қилиб турса-да, Саудиянинг диссидентларга қарши кураш методлари ва Ямандаги ҳарбий ҳаракатлар – АҚШда хавф уйғота бошлаган эди.
Лекин Оқ уйга Доналд Трамп келганидан сўнг, муносабатлар бироз яхшиланди. АҚШ президенти ўзининг биринчи ташрифини Саудияга амалга оширди. Ваҳоланки, сайловдан олдин Трамп саудияликларнинг “ишқибози” эмаслигини ва “саудиялик террорчиларга ёрдам бермаслигини” айтиб ўтган эди. Трамп даврида Саудия билан муносабатларни унинг куёви ва маслаҳатчиси Жаред Кушнер олиб борар эди.
Журналист Хашшогининг ўлими ҳақидги ҳисобот Трамп давридаёқ тайёр бўлишига қарамасдан, у кенг оммага эълон қилинмаган эди.
“Бунинг ўрнига Трамп иттифоқчиларга инвестиция киритишга ҳаракат қилди. Энди улар Вашингтондан янада кўпроқ қурол-аслаҳа сотиб олиши, ҳудудда содир бўлаётган воқеалар учун жавобгарликни бўйнилариг олишлари керак эди”, - деб вазиятни тушунтиради Келажак изланишлар маркази директори Максим Сучков.
“Ҳозирги ҳукумат нима деса ҳам - олдин ана шундай қараш иккала партияга ҳам хос эди. Хашшоги ўлимидан сўнг демократлар республикачиларни айблашга тушишди. Улар Трамп ҳукуматини инсон ҳуқуқлари бузилишида, саудияликлар Яманда амалга оширган зўравонлик операцияларига бефарқ бўлишда айблашди.
Демократлар хулосасига кўра, бундай ёндашув Саудиял шахзодаси Мухаммед бен Салманга нима қилса ҳам жазога тортилмаслиги ва Вашингтон билан ҳар қандай масалани пул билан ҳал қилиш мумкин, деган тасаввур бериши мумкин.
Янги маъмурият келганидан сўнг ушбу масалага ёндашув ўзгаришини ҳамма кутган эди ва Байден биринчи қадамни қўйди.
Янги президент Яманда ҳужумларга барҳам бериш ташаббусини олға сурди. Бунга, жумладан Саудияга қурол аслаҳа экспортини чеклаш орқали ҳам эришиш мумкин. Хусусан, декабрда етказиб бериш ҳақида келишувга эришилган 3 мингта GBU-39 – аниқ нишонга тегувчи бомбалар ва 7 мингта Paveway IV бомбаларни етказиб беришни таъқиқлаш орқали. Маълумот учун, ушбу бомбалар умумий қиймати 768 миллион долларни ташкил қилади.
Умуман олганда, Вашингтон Яман можаросини дипломатик йўл билан ҳал қилишга бел боғлаган. Феврал ойида Яман мухолифатчи кучлари – хусийларни террорчи ташкилотлар рўйхатидан чиқаришган эди.
Янги бурилиши
Икки давлат муносабатларини тўлиқ қайта кўриб чиқиш ҳақида гап кетаётгани йўқ.
“Бироз ваҳима қилиб қўрқитишади, озгина жазо беришади ва шу билан тамом. Муносабатларни тўлиқ қайта кўриб чиқиш ҳақида гап кетаёгани йўқ”, - дейди Яқин Шарқ бўйича мутахассис Алексей Хлебников.
Унинг сўзларига кўра, Вашингтон - Ар-Риёд муносабатлари бироз қайта текширилса-да, лекин ҳозирча ҳеч қандай жиддий стратегик ўзгаршлар бўлмайди.
Россия Халқаро ишлар кенгашининг Яқин Шарқ лойиҳалари менеджери Руслан Мамедов ҳам ана шундай фикрда.
“Обама давридан бошлаб АҚШ ўз энергетика манбааларини ошириб, Саудия нефтига боғлиқликни камайтириб келаётган эди. АҚШ янги маъмуриятида Саудия билан муносабатларни қайта кўриб чиқиш тарафдорлари ҳам бир неча. Гап Яқин Шарқда фақат Саудияга эмас бир неча давлат билан ҳамкорликни йўлга қўйиш ва “қўлларни бироз бўшатиб олиш” ҳақида”, - дейди эксперт.
Мамедов айтишига кўра, бу борада кўп нарса Эрон ядровий дастурига боғлиқ. Ар-Риёд АҚШнинг ҳудуддаги энг йирик ҳамкорларидан бири. Агар Саудияга қаттиқ санкциялар киритилса, бундан Эрон ютиб чиқади. Биргина Хашшогининг ўлими учун АҚШ Саудияни бунчалик қаттиқ жазолашга бормайди.
Россия ва Хитой
2015 йилда АҚШ, Россия, Хитой, Британия ва Франция иштирокида Эрон ядровий дастурига доир имзоланган “Умумий ишлар режаси” Саудия монархлари учун сўнгги томчига айланди десак муболаға бўлмайди, - дейди Алексей Хлебников. - Сўнгги 10 йилда Кўрфаз атрофида бир неча муҳим воқеалар юз берган эди – Миср ва Тунисда АҚШ иштирокисиз қўзғолонлар оқибатида ҳукуматлар ўзгарган эди.
Ушбу воқеалардан хулоса қилган Қироллик ташқи ўз сиёсатини ҳам диверсификация қилишга, дунёдаги бошқа йирик давлатлар билан муносабатларни мустаҳкамлашга кириша бошлади. Масалан Россия ва Хитой билан, деб ҳисоблайди эксперт.
Москва 2019 йилан бошлаб Ар-Риёдга қурол аслаҳа етказиб бермоқда. Дастлабки шартномалар 2017 йилда тузилган эди. Ўшанда Саудия Арабистонида ТОС-1А олов отиш тизимларини, "Корнет-ЭМ" – танкка қарши курашиш мажмуалари, АГС-30 – гранатомётлари ва “АК-103” Калашников автоматларини биргаликда ишлаб чиқаришга келишиб олинган эди.
2021 йил бошида эса саудияликлар Россиянинг С-400 ҳаво ҳужумидан ҳимоя тизиминива Су-35 самолётларини сотиб олишга қизиқиш билдирган эди.
Ундан ташқари Россия ва саудия Арабистони ОПЕК+ доирасида ҳам ҳамкорлик қилишаётганини ва бунинг натижасида иккала давлат ҳам мўмайгина даромад қилганини унутмаслик керак. Ушбу ва бошқа прагматик сабаблар – мустаҳкам ҳамкорлик асоси бўлиши мумкин, дейди Мамедов.
Кўп қиррали тактика
Саудия қироли Яқин Шарқ ҳудудида америкаликлар учун талайгина муаммолар туғдириши мумкин, лекин охир оқибат Ар-риёд учун АҚШ - ўта муҳим ҳамкор. Москва ва Пекин томонига қилинаётган ҳар қандай манёврлар, бу ўзига диққат жалб қилишга қаратилган восита бўлиши мумкин.
“Саудия Арабистони фикрига кўра, АҚШ билан муносабатлар Оқ уйда ким ўтирганига боғлиқ эмас, икки давлат алоқалари – ўнлаб йиллар давомида шаклланган ва улар ҳар қандай синовдан ўтишга қодир”, - дейди эксперт.
Ўнлаб йиллар давомида шаклланган фундаментал муносабатлар деганда, кўп нарсани тушуниш керак: Саудия элитасининг деярли барчаси АҚШда таълим олган ва олмоқда, қурол-яроғ ва ҳарбийларни ўқитиш ҳам - тўлиқ америка томонида. Ваниҳоят уларнинг валютаси риал курси ҳам доллага боғланган. Буларнинг барчасини ўзгартириш учун – узоқ йиллар керак бўлади. Шу сабабли ҳам ташқи сиёсий алоқаларни диверсификация қилиш— шунчаки тактик услуб, кўп томонли трек бўлиб, у янги кўп қиррали дунё талабларига жавоб бериш учун амалга оширилмоқда.