Давлатнинг ҳарбий жиҳатдан ташкил этилиши тизими, жумладан, мудофаа саноати салоҳияти, арсеналлар ва логистик имкониятлар бунда муҳим рол ўйнаши мумкин. Қорабоғ можароси, авваламбор, Туркия Bayraktar TB2 сининг ҳаводаги устунлигини эмас, балки Арманистон томонининг ўз кучларига ортиқча баҳо бергани ва ер устидаги мудофаани ёмон ташкил этганлигини кўрсатиб берди.
Тоғли Қорабоғда ўт очиш тўхтатилгач медиа-майдонда кўплаб баҳоловчи материаллар пайдо бўлди, уларнинг маъносини иккита оддий гап билан изоҳлаш мумкин.
- Озарбайжон уларда турк дронлари бўлгани туфайли ғалаба қозонди, Арманистонда эса дрон йўқ эди;
- Россия "оғир" Ҳаводан ҳужумга қарши мудофаа тизимлари замонавий "дронлар урушида" фойдасиз бўлиб қолмоқда.
Бу сингари содда ёндашув экспертларнинг нисбатан мавҳум ҳарбий-техник билимлари, шунингдек, арман жанговар техникаси ва шахсий таркибининг улкан миқдордаги мағлубияти намойишлари билан изоҳланади. Аммо реал ҳолат ҳамиша бизнинг у ҳақдаги тасаввурларимиздан мураккаброқдир.
Дунёда мўъжиза бўлмайди. Ҳар қандай кино режиссёр ғояси асосида яратилади. Озарбайжон армиясининг Қорабоғда "Байрактарлар" ва бошқа учувчисиз учиш қурилмалари ёрдамида суратга олинган видеосюжетлари аввал бошдан душман жанговар руҳини синдиришга ва турк дронларининг жаҳон қуроллар бозорида илгари сурилишига хизмат қилди. Шу билан бирга, "бўш рейслар" ва хатолар, ҳаводан ҳужумга қарши воситалар ва радиоэлектрон кураш воситалари ёрдамида ўнлаб дронларнинг забт этилиши кадр ортида қолди.
Жанг майдонида жонли куч ва техника йўқ қилинишининг асосий инструментлари бу олд қаторда ва душман орқа томонида методик ҳаракатлар билан гектарларни "ҳайдаш" артиллерия қуроллари, залп билан ўт очиш реактив қурилмалари бўлиб қолмоқда. Қўшинлар таркибида ствол ва реактив артиллерия дронларга нисбатан кўп. Артиллериянинг ўзига яраша жанговар қудрати ҳам ўлчаб бўлмас даражада кўпдир.
Мисол учун, нархи 1 млн. $ турувчи зарб Bayraktar бир кўтаришда атиги 150 кг ўқ-дорилар захирасини кўтариб, нишонга қадар олиб бориши мумкин, битта залпда эса бюджет РСЗОда - тонналаб ўта хавфли металлар бўлади.
Шу тариқа, артиллерия нишонларни йўқ қилишнинг "таннархини" анча туширади. Ҳарбий бюджет ўлчови кафолатланган муваффақият билан ўзаро боғлиқ эмас. Мисол учун, Пентагоннинг Афғонистон осмонидаги кўп йиллик ҳукмронлиги ерда толиблар устидан ғалабага олиб келмаганди.
Пара партиш ўзига ишонч
Тўғри ташкиллаштирилган, эшелонлашган Ҳаводан ҳужумга қарши тизим душман дронларининг ҳар қандай уюмини нейтраллаштира олади, радиоэлектрон разведка эса барражирловчи ўқ-дорилар билан жанговар бошқарилувчи пунктлар координатларини саноқли сониялар ичида тақдим этади (ўт зарбаси учун). Бу орада, Қорабоғда жойлаштирилган арман қўшинларининг яккаланган ПВО тизимлари ишончли ҳимояни таъминламаган ва бунинг боиси "эскирган" характеристикада ҳам эмас. Бунда хизмат ташкилий жиҳати даражаси, тизим мавжуд эмаслиги ҳам ўз ролини ўйнаган.
Қайд этамиз, "Стрела-10" ва "Оса-АКМ" – бу 1960-йй ЗРК бўлиб, баъзан улар "Байрактар"ларга саккиз километрлик масофада етиша олмаган. "Тор-М2КМ" (яқин масофадаги) ва "Бук-М2Э" (ўрта масофадаги) замонавий мажмуалари эса фақатгина Ереванни ва Мецамор атом электростанциясини ҳимоя қилган.
Яна бир муаммо - бу ердаги камуфляж воситаларига беписандлик билан қараш, алоҳида ҳарбий объектлар: "Мени ўлдир!" дея бақирарди гўё (байроқ ўрнатилган штаб палаткасига берилган тўғридан-тўғри зарба бир нечта бўлинмаларни бошқариб бўлмайдиган ҳолатга келтириши мумкин ва бу уруш майдонидаги юзлаб ёки ҳатто минглаб ҳарбий хизматчилардир).
Бошқа томондан, турк дронлари Қорабоғдан Арманистон Республикасининг чегара олди ҳудудларига "тасодифан" учиб кира бошлаганида, у ерда тўғри ташкиллаштирилган ҳаво ҳужумига қарши мудофаа тизимлари ва РЭБ дронларни ҳеч бир муаммосиз уриб туширарди.
1994 йилдаги ҳарбий ғалаба йиллар ўтгани сайин Қорабоғ йўналишида арман қўшинларининг енгилмаслиги ҳақидаги афсонани тобора мустаҳкамлаб борди. Аракс дарёсидан тортиб Мрақа тоғ тизмаси 100 км ли чизиғида бирорта жиддий қурилма йўқлигини фақат шу билан изоҳлаш мумкин. Тепаликда очилган окоплар ва ўт очиш нуқталари - ўтган аср бошидаги фортификация намуналаридир. Узоқ муддатли ўт нуқталари (темир бетондан) ва ер ости коммуникациялари тармоғи борасида арман томони қайғуриб ҳам қўйган эмас, гарчи вақт керагидан ортиқ бўлган эди – 25 йилдан кўп бўлди (Суриядаги техник воситалар жуда кам бўлган ҳолатда қурилган жангарилар тонелларини эслаймиз). Ушбу фонда 2019 йилда арман бош вазири Никол Пашинян: «Қорабоғ – бу Арманистон» дея тан олган (аммо ҚМР тан олмаган), мудофаа вазири Давид Тоноян эса "Янги уруш рўй берадиган тақдирда янги ҳудудлар" концепциясини шакллантирган эди.
Арманистон томонининг ҳарбий салоҳияти 27 сентябргача можаронинг Озарбайжон томони ҳарбий қудратига бир неча марта ён берди, аммо рақиблар иш кучи ва техникада бир хил даражада катта йўқотишларга дуч келишди. Жанубий йўналишда Озарбайжон кучлари босқичларнинг бирида ўзларига ўн баравар даражадаги устунликни таъминладилар, аммо бир ой ичида атиги 30-40 км олдинга ўтдилар. Боку блицкриги амалга ошмади. Вазиятга қарамай, жанговар бошқарувнинг марказлаштирилган тизимидан ташқарида, ҳаводан ҳужумдан ҳимояланмаган ҳолда ҳаракат қилишлари керак бўлган арманистонлик ҳарбий хизматчилар ва кўнгиллиларнинг етарлича қатъиятлилиги ва шахсий жасоратига ҳурмат бажо келтирмоқ лозим.
Сурия ва Ливия тажрибаси
Россия ҳаводан ҳужумга қарши мудофаа тизимлари ва Туркия учувчисиз учиш қурилмалари ўртасидаги жанговар рақобат мавзусига қайтадиган бўлсак, Сурия ва Ливия ҳаво ҳудудидаги "дронлар ёмғири"ни эсга олиш мумкин - "Тор-М2КМ", "Бук-М2Э" ва "Сосна" зенит-ракета тизимларидан профессионал фойдаланиш натижасида.
"Панцирь-С1" ЗРПК ҳам худди шундай юқори самарадорликни намоён этган. Агар ушбу мажмуаларни Қорабоғда ўз вақтида жойлаштиришганида эди, улар турк "Байрактар"ларига мутлақо имкон қолдирмаган бўларди.
Ўзингиз хулоса қилинг.
ЗРК "Тор-М2КМ" отиш масофаси 15 кмгача бўлган ва тутиб олиш баландлиги 10 кмгача бўлган саккизта ракета билан жиҳозланган. У кўпам кўзга ташланмайдиган нишонларни топиш ва уларни уришга (ЭПР – 0,02 кв. метргача) қодир. У бир вақтнинг ўзида 48тагача нишонларни аниқлайди ва кузатади, тўрттасини йўқ қилади.
"Бук-М2Э" ЗРКсини максимал отиш масофаси – 45 км. Тутиб олиш 15 метрдан 25 километргача бўлган масофада амалга оширилади. Тезлиги 2,5 Мах бўлган аэродинамик ва 4 махгача бўлган баллистик нишонларни уриб туширишга қодир.
Бир вақтнинг ўзида 24тагача нишонларни ўққа тутади (шу жумладан, 0,05 кв м ЭПРга эга бўлган кам кўринишга эгаларини ҳам).
ЗРК «Сосна» 12 км гача бўлган масофада қанотли ракеталар ва дронларни кўра олади, зарба бериш зонаси: узоқлиги 1,3 - 10 км, баландлиги - 2 метрдан 5 км гача. Ўт очишни бошқариш тизими - оптик-электрон – комплекс ҳеч қандай нурланиш билан ўзини демаскировка қилмайди.
ЗРК сутканинг исталган вақтида, ҳар қандай об ҳаво шароитида экипаж иштирокисиз автомат режимида ишлаши мумкин. Зарба бериш зонасида ва ердаги нишонлар шу жумладан танклар ҳам (брнебойний жанговар қисмлари мавжуд) танк саккиз километрлик масофада аниқланади.
Тинчликпарварлик операцияси доирасида Россия Тоғли Қорабоғга сўнгги "Леер-3" радиоэлектрон кураш тизимларини жойлаштирди. Унинг асосий вазифалари - GSM мобил сигналларни ўчириш, 3G ва 4G тармоқларини тўсиб қўйиш. Мажмуа битта КаМАЗ ва икки-учта қўлланилиш радиуси 120 км бўлган (ҳавода, 5 км баландликда - 10 соатгача бўла оладиган) "Орлан-10" дронларидан иборат.
Шунингдек, дрон телефонлар, планшетларни аниқлаш, разведка ишларини олиб бориш, рақамли харитага маълумотларни киритиш, ва артиллерия нарядларига улар шу маълумот асосидаги манзилга ўт очиши учун юбориши мумкин. Қорабоғ можароси ечим топган эмас, у яна музлатиб қўйилди ва замонавий разведка ва ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари ўз аҳамиятини умуман йўқотмади.