Газ бозори аста-секин тикланмоқда: Европа ва Осиё-Тинч океани биржаларида суюлтирилган табиий газ нархи минг кубометр учун 130 ва 150 долларни ташкил этмоқда, деб ёзади РИА Новости муаллифи Александр Собко.
Нархлар ўсишига ҳам таклиф томондан ҳам талаб томондан сабаблар бор. Ушбу йилнинг дастлабки 8 ойида ўтган йилнинг ушбу даврига нисбатан СТГ импорти ҳжми 1,3%га бўлса-да кўпроқ бўлди. Ҳиндистон ва Хитойда СТГ импорти ҳажми кескин ўсиши кузатилмоқда.
Оддий ҳисоб қилганда айни дамда СТГга бўлган талаб, қувурли газга талаб пасайишига қарамасдан (бу Россия – Европа ва Марказий Осиё – Хитой газ қувурлари ҳажмидан кўриниб турибди), ўтган йилнинг ушбу давридаги даражасида сақланиб қолмоқда. Лекин СТГ бозори ҳам ортиқча қувватга эга, чунки олдинги сармоялар тўлқинида қурилган корхоналар (асосан АҚШ) ишга туширилган.
Шу сабабли талабнинг барқарор сақланиб қолишига ҳам таклиф томонидан содир бўлаётган муваффақиятсизликлар: масалан Австралияда Prelude сузувчи заводи техник сабабларга кўра ҳали ҳам ишга тушгани йўқ. Ундан ташқари суюлтирилган газ ишлаб чиқарувчи Gorgon LNG корхонасининг ҳам битта линияси тўхтатилган.
АҚШ ҳам ҳам муаммолар кам эмас. Яқинда содир бўлган нархлар қулаши туфайли, даромадлар ҳатто операцион харажатларни қоплашга ҳам етмади. Езда газ етказиб бериш ҳажми заводлар қуватининг тенг ярмигача бўлган миқдорга қадар қулади. Ҳозир экспорт аста-секин тикланиб олиши керак, лекин нархлар ўсиши билан бир қаторда бўронлар мавсуми тезда олдинги ҳажмларга қайтишга халал бермоқда. Яқин вақт ичида Америка экспорти ўсиши яна нархларга босим ўтказа бошлайди.
Яъни котировкалар қайта тикланиши ҳозирча унчалик мустаҳкамдек туюлмаяпти. Устига устак газ сақловчи омборлар ҳам тўлиб кетган. Лекин айрим прогнозлар СТГнинг Осиё бозориди нархи 200 $ гача кўтарилишини башорат қилмоқда. Ушбу нархлар барча ишлаб чиқарувчилар кўнглини хотиржам қилади. Лекин ушбу даражадаги нархлар йил давомида бўлиши керак, фақат қишги эмас.
Лекин 2020 йил анча мураккаб, бошқа йилларга ўхшамаган, келди, барча келажак, истиқбол билан қизиқмоқда. Ушбу борада энг қизиғи: бу йил ҳозирга қадар сўнгги 20 йил ичида биринчи маротаба суюлтирилган газ ишлаб чиқарувчи заводга бирорта ҳам йирик сармоя киритилмади. Йил охирига қдар кутилаётган прогнозлар 0дан 2та заводгача. Эслатиб ўтамиз, ўтган йилда ушбу соҳада рекорд даражасидаги инвестицион қарорлар қабул қилинган эди. Бу 2016-2018 йилларда содир бўлган “жимжитликдан” кейин амалга ошган эди. “Жимжитлик” эса ўз навбатида 2011-2015 йиллардаги фаол инвестициялардан кейин амалга оширилган эди.
Нега бундай бўлмоқда? Оддий жавоб аниқ: барча нефть-газ компаниялари даромадлари жиддий камайган шу сабабли ҳам ўз саромояларини камайтирмоқда. Лекин инвестициялар бор-йўғи 3/1 қисмга камайди, шундан бирор нима ҳама СТГ соҳасига киритилиши керак эди.
Жавобнинг бир қисми шундан иборатки – СТГ сўнгги йилларда парадокс тартибида ривожланмоқда. Бир томондан бир ортиқча газни кўрмоқдамиз, иккинчи томондан эса – келажакда содир бўладиган кучли рақобатни. (Катар, АҚШ, Россия, Шарқий Африка), буларнинг барчаси юқори нархлар шаклланишига ва инвестицияларга йўл очилишига йўқ қўймайди. Шу билан бир вақтда газ бозори жуда истиқболли ҳисобланади,чунки инсоният энг экологик тоза ва “яшил” равишда ривожлангнанида ҳам, газга талаб доимо ортиб боради. Ушбу бозор ривожланишининг драйвери - унда ушбу соҳасда ишлайдиган транс-миллий нефт-газ компанияларининг “кетаётган” нефтдан “келаётган” СТГ соҳасига ўтиши бўлди.
Натижада – нефт қиммат бўлган вақтда нефт-газ компаниялари умумий ҳамёндан олиб суюлтирилган газ корхоналарига пул тикишди. Ҳозир бўлса, нефт нархи тушганидан сўнг, ТМКда бунинг учун маблағ йўқ.
Ундан ташқари уларнинг айримлари бирдан “яшиллар” сафига ўтиб қолганини хабар қилишмоқда. Ўз соҳасига содиқ қолган компанияларда ҳам вазят осон эмас. Маслан ҳозир ExxonMobil компаниясининг молиявий аҳволи яхши эмас.
Ушуб компания иккита йирик СТГ лойиҳаларига пул тикиш режаси бор эди. Булар: АҚШдаги Golden Pass LNG (Qatar Petroleum билан ҳамкорликда) ҳамда Мозамбикда Rovuma LNG. Айни дамда уларнинг иккаласи ҳам орқага сурилган. Америкадаги завод бўйича қарор қабул қилиш камида 1 йилга, Мозамбир заводи 2023 йилга қадар ортга сурилган. Папуа-Янги Гвинеядаги заводини кенгайтириш режаси ҳам орқага суриладиган бўлди.
Американинг қолган корхоналари ҳам қарор қабул қилишга шошилмаяпти, ахир бугунги кунда СТГни узоқ муддатли шартномалар билан кафолатлаш жуда мушкул иш. Шарқий Африкада ҳам ишлар яхши кетмаяпти. Мозамбик, Танзания шельфида жойлашган корхона қурилишига ҳудудда ҳаракат қилаётган жангарилар гуруҳлари доимий равишда халал бериб келмоқда. Танзанияда завод қуриш ҳақидаги режалар умуман унутилган.
Бундан хулоса шуки, биз ўрта муддатли келажакда таклиф дефицитини кўришимиз мумкин. Айнан шундай бўлиши эҳтимоли муайян бўлиб турган вақтда, Қатар бир неча йирик оррхоналар қуришга қарор қилди. Расмий инвестқарор ҳали қабул қилинмаган бўлса-да, дастлабки ишлар олиб борилмоқда. СТГнинг паст таннархи Қатарга тайёр маҳсулот нархи қандай бўлишидан қатъий назар завод қуриш имконини беради.
Вазиятга номаълумлик киритаётган факторлардан яна бири бу – нарх ҳосил бўлиш механизмидир. Ривожланган спот бозори мавжуд бўлишига қарамасдан, охирги вақтларга қадр нефт нархига боғлиқ бўлиши СТГ ишлаб чиқрувчилрига ўзиини ўзи қоплаш кафолатини бераётган эди.
Қиммат нефт ва СТГсоҳасидаги рақобат туфайли сўнгги йилларда ушбу боғлиқлик коэфиценти доимо пасайиб келди. Ҳозир нефт жуда арзон, лекин харидорлар олдинги юқори коэфицентларга қайтиши амри маҳол. Нефт 45 доллар бўлганда, энг сўнгги боғлиқлик коэфицентига (0,11) мувофиқ, СТГ – миллион БТЕ учун бор йўғи 5 доллар ёки 1 минг метр 3 учун – 180 $ бўлиб қолмоқда. Шу билан бирга харидорларни спот нархлар кщпроы қизиқтирмоқда. Устига-устак, Қатарнинг узоқ муддатли СТГ шартномалари тугаши билан ушбу давлатдан янада кўпроқ ҳажмда СТГ биржа бозорига чиқади.
Эслатиб ўтамиз, Осиёнинг ривожланаётган бозорлари, катта миқдорда табиий газ истеъмол қилиши мумкин, фақат минг кубига 200 долларгача ёки ундан камроқ бўлган паст нархларда,. Сўнгги 15 йилда ушбу бозор ҳажми 2 баравар ошиши ҳам ана шунга боғлиқ.
Ушбу омиллар СТГ бозорида ўзига хос ривожланиш парадокслари келтириб чиқармоқда. Табий газ ва СТГ жуда истиқболли ёнилғи бўлиб қолмоқда, лекин рақобат кучли бўлган бозорда. Бундай шароитда талаб фақат паст нарх бўлганда ўсади.