Бундай йирик мусобақаларни ташкил этишда ким қандай ёрдам берди – Sputnik мақоласида батафсил танишинг.
Sputnik, Анна Желиховская, Дмитрий Матвеев, Лев Рыжков, Екатерина Микаридзе
Олимпиадани қабул қилган шаҳарлар
Олимпиада-80 нинг эътиборли жиҳати шундаки, Москва баъзи мусобақалар билан “ўртоқлашган”: Эстония ССРда елканли регата, Киев (Украина ССР), Минск (Белоруссия ССР) ва Ленинградда (РСФСР) футбол ўйинлари бўлиб ўтган.
СССР Олимпия қўмитаси президиуми аъзоси Андрей Кислов Sputnik нашрига иттифоқ республикаларда мусобақаларни ўтказиш ҳақидаги қарор қандай қабул қилинганини ҳикоя қилиб берди.
“Дўстларимизни хафа қилиб қўймаслигимиз ва имкони борича турли республикаларни жалб қилишимиз лозим эди, - дея хотирлайди у. – Биз, ташкилий қўмита Халқаро олимпия қўмитаси қоидаларини бузмаслик учун уларни қандай жалб қилишни ўйлаб топдик. Бир неча шаҳарларнинг тўлақонли олимпия шаҳарлари бўлиши учун бу бизнинг катта меҳнатимиз эди”.
Халқаро олимпия қўмитаси ижозати билан олимпия машъаласини Москвадан тўртта шаҳарга Ленинград, Киев, Минск ва Таллинга олиб ўтдик. “Ҳамма шаҳарлар мусобақаларни олий даражада ўтказди, муаммо кузатилмади, - дея эслайди СССР Олимпия қўмитаси президиуми аъзоси. – Олимпия ўйинлари вақтидаги бирор бир йирик жанжални эслай олмайсиз-ку? Бу бўлмаган”.
Олимпия объектлари нафақат Москвада, балки иттифоқнинг яна уч республикаси пойтахтларида барпо этилган. Шаҳарларнинг инфратузилмалари замонавийлаштирилган.
“Футбол ўйинлари ўтказилган Киевда Олимпиада бошланишидан бир мунча муддат олдин стадион ва учта янги меҳмонхона, ресторанлар ва қаҳвахоналар қурилган, - дейди тарихчи Елена Истягина-Елисеева. – Минскда “Динамо” стадиони замонавийлаштирилган. Таллинда спорт делегацияларни қабул қилиш учун Олимпия шаҳарчаси барпо этилган, меҳмонхона, денгиз вокзали, халқаро аэровокзал, телеминора, спорт заллари қад ростлаган. Елканли марказни шаҳар билан боғлаш учун махсус янги автомобиль йўли қурилган”.
Таллин қандай қилиб Ригадан ўзиб кетди
Нега елканли регата учун Таллинни танлашган? Андрей Кисловнинг сўзларига кўра, бир нечта бошқа вариантлар кўриб чиқилган.
“Елканли спорт борасида республикалар ўртасида кураш бўлганди, - дея хотирлайди Кислов. – Қуйидаги вариантлар: Сочи, Рига, Таллин, Ленинград. Мен, масалан, уни Ленинградга бериш тарафдори эдим. Лекин елканли регатани ўтказиш учун биринчи рақамли номзод сифатида Рига кўрилган. Биз XXI Олимпия ўйинларига даъвогарлик қилган пайтларимизда (ўшанда у Канаданинг Монреаль насиб қилганди) Рига варианти биринчи даражали эди”.
Шунга қарамасдан Эстония пойтахти олимпия пойгасида Латвия ССР пойтахтини ортда қолдирган.
“Рига раҳбарияти Таллин намойиш этган абжирликни намойиш этмаган. Таллиннинг шаҳар ютиб чиққан – жуда ғайратли одам. Унга бир сўз айтишинг билан, бир зумда ижро этади. Таллин жуда катта даромад олган. Чунки агар республика рўйхатга киритилса, у шон-шуҳратдан ташқари молиявий ёрдам ва ўз захираларини республикага сарфлаш имкониятини оларди”.
Эстониянинг ҳатто ўзининг рамзий олимпия белгилари бор эди: елканли спорт учун алоҳида, эстон олимпия тимсоли – тюлень Вигрини ишлаб чиқишди.
Уч мамлакат, икки республика
Иттифоқ республикалар бевостида иштирок этган яна бир муҳим олимпия тадбири бу олимпия олови эстафетаси эди.
“Йўл Украина ва Молдова ҳудуди бўйлаб, жумладан, Кишинев, Черновц, Хмельницкий, Винница, Житомир, Киев, Полтава, Харьков шаҳарлари бўйлаб ўтган, - дейди тарихчи Елена Истягина-Елисеева. – Ушбу аҳоли пунктларига Москва йўлида хорижлик сайёҳлар ташриф буюриши кўзда тутилган эди. Шу боис уларнинг инфратузилмаларини замонавийлаштириш ва ташқи қиёфаларини яхшилаш қарори қабул қилинган”.
Шунда қилиб, эстафета йўли таъмирланган ва миллий услубда меҳмонхона, кемпинг ва ресторанлар қурилган.
Андрей Кисловнинг сўзларига кўра, югурувчилар махсус комиссия томонидан саралаб олинган. Қариндошлари гапи ёки ошна-оғайнигарчилик орқали бирор бир кишининг югуриш варианти ҳақида гап ҳам бўлиши мумкин эмасди.
“Югурувчиларни Москвадан олиб келмаганмиз. Республикаларнинг ўзи саралаб оларди, лекин улар ошна-оғайнигарчиликка йўқ қўймаслиги керак эди. Эстефетага олинган кишилар маълум ютуқларга эришган фуқаролар бўлиши шарт эди. Энг асосийси – олимпия машъали. Либос японча эди. Унга тайёрлаган японлар катта пул тўлаган”.
Эстафета арафасида СССР Олимпия қўмитаси аъзолари кутилмаган муаммоларни инобатга олиш мақсадида бир неча бор югуриб ўтиладиган йўлни бир неча бор кўздан кечиришган.
“Машинада кетаётганимизда йўлларда одамлар тўпланиб, меҳмонга чорларди. Биз тўхташга мажбур бўлардик. Улар бизни ярим кундан буён кутиб туришган экан! Демак, қадаҳ кўтариш, тамадди қилиш ёки ҳеч бўлмаган тост айтиш керак. Йўлимизда давом этамиз. 10-15 километр нарида яна оломон тўпланиб турибди. Яна тўхташимиз керак, чунки у ерда бўлажак олимпия олови делегацияси бўлиши ҳақида хабар қилгандик. Барча республикаларда худди шундай ҳолат кузатилди. Уларнинг ҳаммасига беш баҳо қўйиш керак. Мен буни ўз мавқеим ва вазифамдан келиб чиқиб баҳо бериш ваколатига эга бўлган расмий шахс сифатида айтяпман. Асабларимиз бузилмаган”, - дея ёдга олади Кислов.
Бир йил ўтиб вазият такрорланади: олимпия машъали ўтиш керак бўлган йўлда минглаб, баъзан ўн минглаб кишилар тўпланган.
Мевалар вагони
1980 йилги Олимпия ўйинларида иттифоқнинг деярли барча республикаларидан вакиллар иштирок этган. Шунингдек, Олимпиадада Совет Иттифоқининг турли республикаларидан бўлган ҳакамлар иштирок этган. Барча ССР олимпия тимсоли билан сувенир ишлаб чиқарган.
Олимпиада маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун ўз товарии кўрсатиш имконини ҳам берган. Маиший ёки либос товарлар соҳасида совет ишлаб чиқарувчиларининг унчалик мақтангулик нарсаси йўқ эди. Озиқ-овқат ишлаб чиқарувчилари бу бошқача тус олган. 1980 йил июль ойида Душанбедан Москвага мева ортилган вагон йўлга чиққан.
“СССР Қишлоқ хўжалиги вазирлигидан буюртма келиб тушди – Олимпия ўйинларига энг сара ва сархил тожик меваларини олиб келиш, - дея эслайди Тожикистон Академия фани ботаника боғи бош ҳисобчиси Алишер Саидов. – Ҳикматулло Бўриев, собиқ бошлиғим, республика Қишлоқ хўжалиги вазирлигида лавозимли ишда ишларди. Ўшанда у бу юкларни жўнатиш билан шахсан шуғилланган. Москвага республика колхоз ва совхозларида етиштирилган энг сара 28 та узум нави келтирилган”.
Меваларни самолётда жўнатиш имконияти бор эди, лекин Бўриев совутгичлар билан жиҳозланган вагонда жўнатилади деб туриб олди. Ҳар бир юк қоғозга ўралган эди.
“Москвада меваларни Қишлоқ хўжалиги вазирлиги тақсимларди, - дея ҳикоя қилади Алишер Саидов. – Лекин аниқ биламанки, қайсидир бир қисми ВДНХгача етиб борган ва павильонлардан бирига кўргазмаган қўйилган. Тожик узумлари билан чет эллик делегациялар сийланган. Бўриев айрим узум навларини ҳатто Францияга олиб кетишганини айтганди”.
Москвада мева экспедицияси билан қизиқарли ҳолат рўй берган. Улар келишганда қаердан келишганини сўрашган. “Тожикистондан, Ленин туманининг “Коммунизм” колхозидан, - дея жавоб беришган меҳмонлар. “Сизлар нима келтирдингиз? – деб сўрашган москваликлар. “Узум, шафтоли, анор (русча таржимаси гранат. Граната қурол сўзига ўхшаш – таҳр.)”, - дейишган колхозчилар. Сўнгра улар кутиб олгани чиққанларнинг ранглари нима сабабдан ўзгариб кетганини англашмаган. Бўриев қутиларни очиб, бу қурол эмас, балки мева эканини кўрсатишига тўғри келган.
Ўзбекистон ҳам сархил меваларни жўнатган
Олимпиадага Ўзбекистон ССРдан мевалар жўнатилган. Энг сара ва сархиллари.
“Ўзбекистон Олимпиадага энг яхши узум, ўрик, сабзавот етказиб берган, - дея эслайди Санкт-Петербургнинг ташқи алоқалар қўмитаси раҳбарининг маслаҳатчиси Исмат Кучиев, Олимпиада йиллари Ўйин хавфсизлигини таъмилаган СССР КГБ бўлинмасида ишлаган. – Авваллари Москвадаги “Ўзбекистон” Савдо уйига режали етказиб бериш бор эди. Олимпиада учун энг яхши, энг сархил маҳсулотлар Мева-сабзавот савдо вазирлигига жўнатилган. У ердан савдо шохобчаларига чиқарилган”.
Мевалар поездда олиб келинган. Мева вагонида чиптасиз Москвага бухоролик ёш курашчи келишга муваффақ бўлган.
“Бухорода таниқли самбочи оила Юсуповлар яшайди, - дея ҳикоя қилади Исмат Кучиев. – Оиланинг барча аъзоси – СССР спорт усталари. Уларнинг отаси мева вагонига бепул ўтириб, Москвага келган”.
Айтганча, Олимпиадаги келиш жуда қийин бўлган: ҳаммани ҳам олаверишмаган, вилоятдан 10-15 кишидан.
“Ўшанда Москвага йўлланма намунали иш учун рағбат эди, - дея эслайди Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тарих институти собиқ директори Равшан Абдуллаев. – 10-12 кишидан иборат гуруҳимизни Фарғона вилояти қўмитасида ташкиллаштиришди. Бизни Москвага Олимпиада очилишига вакил қилиб юборишди. Биз у ерда бир ҳафта бўлдик. Ҳар бир вилоятдан тахминан 1-15 кишидан саралаб олишган. Ёпилиш маросимига бошқа гуруҳ жўнатилган эди. демак, бутун Ўзбекистондан ўшанда Олимпия ўйинларига 100-150 киши вакил қилиб жўнатилган, лекин, бундан ҳам кўп бўлиши мумкин.”
Мевалардан ташқари Москвада ўзбекистонлик ошпазлар ва официантларга талаб катта бўлган.
“Улар интурист” болалар эди, - дея эслайди. Исмат Кучиев. – Уларни ишга бўлган жиддий қараш ажратиб турарди. Улар таом тортишни, чет тилларини билишарди”.
Олимпиададаги ичимликлар
“Очилиш ва ёпилиш маросимларида жуда кўп вино бўлган. Молдован, грузин, озарбайжон винолари бўлганини аниқ эслайман. Коньяклар ҳам. Арман коньяги аниқ бўлганди”, - дея ҳикоя қилади тарихчи Александр Никишин.
Грузиянинг вино-ароқ маҳсулотлари ҳамиша катта шуҳратга эга бўлган. Грузияга вино ўлкаси сифатида пойтахт меҳмонлари ва спорт делегацияси аъзоларини Бахус ичимлиги билан таъминлаши керак эди.
Агар мураббий, ҳакам, ХОҚ вакилларини алкоголь ичимлигини ичишда чекламаган бўлса, Олимпиадада спорчиларга ичиш, албатта, тақиқланган эди. Уларни фақат алкоголсиз ичимлик билан зиёфат қилишарди. “Кока-кола”да улғайган Ғарб СССРда сюрприз кутиб турарди. Хорижликлар бу мамлакатда америка “Кола”сига ўхшаш нарса ишлаб чиқара олишмайди деб ўйлашарди. Бу ерда эса тушлик ва кечки таом вақтида спортчиларга грузин лимонади “Лагидзе суви” ва машҳур “Боржоми” минерал сувини қуйиб узатишарди. Грузиянинг ўзига хос “Кола”си америка брендини доғда қолдирган.
Ўйинларга тайёргарлик кўриш доирасида бутун СССР бўйлаб турли кўплаб корхоналари жалб қилинган: масалан, айрим меҳмонхоналардаги мебель Латвия ССРдан келтирилган; махсус автотехника Украина, Латвия, Грузия ва Арманистонда ишлаб чиқарилган; спорт объектларидан электрон таблолар Украина ССРда ишлаб чиқарилган.