Александр Собко. Газ бозори, нефт бозори каби, талаб пасайишига дуч келмоқда. Албатта, иситиш ва коммунал соҳаларда талаб барқарор, аммо саноатда, электр энергетикаси (саноат мақсадларида) объектив сабабларга кўра пасаймоқда. Нефт саноатидан фарқли ўлароқ, газ соҳасида ОПЕК++ га ўхшаган келишувлар йўқ, яъни бу ерда фақат бозор кучлари ишлайди. Агар "газ ОПЕК" мавжуд бўлганда, нефт саноатидаги вазиятга қараганда нархларни ушлаб туриш анча осонроқ бўларди - чунки газга талаб пасайиши нефт секторига қараганда пастроқ ва ишлаб чиқаришни тартибга солиш осонроқ. Газ саноати учун яна бир қийинчиликни бу соҳада карантиндан олдин ҳам таклифнинг ҳаддан ташқари кўплиги: СТГнинг башоратдан ташқари ҳаддан ташқари кўп ишлаб чиқарилиши, шунингдек, илиқ қиш ва Европанинг Украина транзити тўхтатилиши амалга оширилмаганлиги сабабли ўта тўлдирилган омборхоналари.
Қандай бўлмасин, газ соҳасида рақобат кучаймоқда, импортчилар тобора камроқ сотиб олишмоқда, нархлар эса пасаймоқда, гарчи улар ҳали нефт саноатидаги каби қуламаяпти. Ҳозирги кунда дунёда газга бўлган талабнинг пасайиши тасвири йўқ, аммо турли мамлакатларда бу ҳолат ҳар ҳил, уларнинг барчасида энергия ташувчилари қолдиқлари ва истеъмол секторларида газ улуши турлича. Масалан, АҚШда саноат ва электр энергиясини ишлаб чиқаришда ҳам газ пасайиши кузатилмаяпти. Ҳиндистонда вазият бошқача: давлатнинг ONGC компанияси талаб пасайиши сабабли ўз ишлаб чиқаришини 15 фоизга қисқартирди. Агар бирон бир мамлакат ўз ишлаб чиқариш қувватлари жўмракларини бурса бу мантиқан тўғри, газни импорт қилиш эса нодонлик (ва Ҳиндистон вазиятида бу СТГдир), импорт фақат кафолатланган шартнома мажбуриятлари ("ол ёки тўла") доирасида билан сақланиб қолиши мумкин. Европада электр энергиясини ишлаб чиқаришда газдан фойдаланиш чоракка камайди.
Натижада, СТГ учун спот нархлар рекорд даражага – бир миллион Британия иссиқлик бирлиги (БИБ) учун 2 доллардан сал кўпроқгача тушиб кетди, бу бир минг кубометр учун тахминан 70 долларни ташкил этади. Ҳозирги нефт нархларига яқин нефт билан боғлиқ контракт нархлари ҳам жойлашмоқда: нефт нархи 25 доллар шароитида, СТГ нархи бир миллион БИБ учун 3 доллар атрофида туради.
Эслатиб ўтамиз, суюлтирилган газ халқаро газ савдосининг учдан бир қисмини ташкил этади, аммо бутун дунё газ бозорининг 15 фоизидан камроқ. Россия қувурли газ экспорти ҳақида нима дейиш мумкин? Россиядан Европага газ етказиб бериш ҳозирда камаймаяпти ва бу йил учун максимал даражага яқинлашмоқда. Тўғри, шуни таъкидлаш керакки, 2020 йил, Украина транзити ҳолати баъзи оқибатлари туфайли, экспорт ҳажми пасайиши билан бошланди. Тез орада экспорт ҳажми тикланди, аммо ўтган йилгига нисбатан 15-20 фоиз пастроқ ҳажмда. Қандай бўлмасин, Европа Иттифоқидаги карантинлар Россия экспортига таъсир кўрсатмаяпти. Гарчи Ливия ва Жазоирдан Италияга экспорт ҳажми салкам икки баравар пасайган.
Аммо иситиш мавсумида кўп ҳам бўшатилмаган Европадаги ер-ости газ омборлари (ПХГ) ҳозирда икки баравар куч билан тўлдирилмоқда. Шу сабабли, бу йил Украина ПХГ объектлари ҳам Европанинг газ бозорида фаол иштирок этиш имкониятига эга бўлишлари қизиқ. Агар нефт саноатида бўлгани каби, бирон бир муддат карантин тадбирлари давом эттирилса, омборларнинг барча қувватлари тўлдирилиши турган гап. Бу ҳолда, Украинада ер ости газ омборларининг бўш ҳажмлари сотувчиларга ёзда ўта паст нархларда тўлдириш учун қизиқтириши мумкин.
Шу билан бирга, экспортнинг ҳам камайиши эҳтимоли бор. Анъанага кўра, суюлтирилган газ учун ички юқори нархлар туфайли, СТГ экспортини қисқартириш учун биринчи номзод АҚШ ҳисобланади. Қолган ишлаб чиқарувчилар, тўлиқ таннарх бўйича зарар кўрсалар ҳам, жорий харажатларни қоплаш учун СТГ ва газ ишлаб чиқаришни сақлаб қолишади.
Шунга қарамай, биз ҳозирча СТГ заводларининг тўлиқ тўхташини кузатмапмиз. Гарчи расмий белгилар бўйича, бу аллақачон рўй бериши мумкин эди. АҚШдаги нарх бир миллион БИБ учун 1,8 долларни ташкил этади, унга суюлтириш учун 15 фоизни ва етказиб бериш учун яна бир долларни қўшамиз ва Европада нарх 3 долларни ташкил этади. Ҳозирда ЕИда нархлар анча паст, тахминан икки доллар, лекин нима учун экспорт ҳануз давом этмоқда? Гап шундаки, операцион (жорий) харажатларни ҳисобга олиш керак.
Энг ёрқин мисол - бу транспорт харажатлари. Расмий асосда, бу айнан операцион харажатлар. Аслида, баъзи ҳолларда, газ ташувчилар узоқ муддатли ташувда, яъни ижара ҳақи аллақачон тўланиб бўлган.
Шунда етказиб бериш учун фақатгина ёқилғи харажатлари ҳисобга олинади: нефт ортидан арзонлашган кема ёқилғиси, қўп ҳолатларда эса кема ҳаракатланаётганда буғланиб кетадиган суюлтирилган СТГ гази ишлатилади.
Шунга қарамай, биз АҚШ ва Европада газ нархи деярли тенглашадиган вазиятга яқинмиз (2 доллар атрофида)! Тўғри, шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу Американинг асосий хабидаги нархлар, минтақавий хабларда нархлар пастроқ бўлиши мумкин. Қандай бўлмасин, экспортни тўлиқ тўхтатиш ҳақида гап йўқ, аммо келгуси ойларда АҚШ суюлтирилган газининг 10тадан 30тагача режали етказиб берилишни бекор қилиш ҳақида хабарлар мавжуд.
Шуниси қизиқки, АҚШда ички нархлар пасаймаяпти, ҳатто бироз кўтарилди ҳам: котировкалар бир миллион БИБ учун икки долларгача (!) кўтарилиб тушди. Албатта, бу оддий вазиятда унчалик катта кўрсаткич эмас, аммо пандемия шароитида жуда яхши. Бу нима билан боғлиқ? Биринчидан, илгари ёзганимиздек, АҚШда газга талаб деярли тушмади. Иккинчидан, қазиб олиш камаймоқда – бир миллион БИБ учун икки доллардан паст нарх ишлаб чиқарувчилар учун номақбул, газ қазиш қурилмалари сони ҳам доимий равишда камайиб бормоқда (гарчи нефт сингари тез бўлмаса ҳам). Учинчидан, эслатиб ўтамиз, АҚШда ишлаб чиқарилаётган газнинг тахминан 20 фоизи нефт қазиб олишда қўшилиб чиқадиган газдир, демак, нефт қазиб олишнинг қисқариши ҳам газ қазиб олишнинг пасайишига олиб келади.
АҚШда ички нархларнинг ошиши яхши янгилик, чунки жорий шароитда айнан шу котировкалар глобал газ нархлари учун маълум бир "туби" ни белгилайди. Ижобий янгиликлар ҳақида яна бир бор. Platts прогнозларига кўра, 2020 йилда СТГ глобал бозори ҳатто тўрт фоизга ўсади ҳам(!). Таққослаш учун, 2019 йилда сектор 13 фоизга (355 миллион тоннагача) ўсди ва бу жуда яхши ўсиш деб ҳисобланмоқда, яқин йилларда, ҳатто базавий, коронавирусли сценарийгача бўлган ўсиш кўрсаткичлари камроқ бўлиши кутилган эди. Россия ишлаб чиқариши ҳам ўтган йилги ўсиш суръатларга улушини қўшди, биринчи навбатда "Ямал СПГ"нинг 2-чи ва 3-чи линиялари ҳисобига.
Газ ва суюлтирилган газ нархларини яна қандай омиллар қўллаб-қувватлаши мумкин? Коронавируснинг талаб томонида қулаши коронавирусни етказиб бериш бўйича чекловлар билан (баъзи тармоқларда карантин чоралари туфайли) қисман қопланиши мумкинлиги тўғрисида фикрлар мавжуд (турли соҳалар учун). Ҳозирча бугунги кунга қадар газ соҳасида биз мавжуд газ қазиб олиш ва суюлтирилган газ заводлари нуқтаи назаридан буни аниқ кузатмадик, гарчи баъзи ишлаб чиқариш майдонларида коронавируснинг юқиши аллақачон қайд этилган. Бироқ, қурилаётган ишлаб чиқариш объектлари учун бундай муаммо аллақачон мавжуд. Шу жумладан, "Арктик СПГ-2" учун гравитацион платформалар қурилаётган Мурманскда ҳам. Аммо коронавируснинг яққол таъсири Мозамбикдаги бир лойиҳада намоён бўлди. Биз бу мамлакатда СТГ лойиҳаларига етарлича катта эътибор бермоқдамиз, чунки яқин йилларда айнан шу ерда (ва шунингдек, қўшни Танзанияда ҳам) денгиз шельфи газ захираларига асосланган энг йирик СТГ ишлаб чиқариш марказларидан бири барпо этилади.
Ҳозирда (қурилаётган кичик сузувчи заводдан ташқари) бу ерда йирик Mozambique LNG ишлаб чиқариш корҳонаси қурилмоқда ва Rovuma LNG лойиҳаси қурилишига тайёргарлик кўрилмоқда. Коронавируснинг тарқалиши лойиҳаларнинг биринчисида қайд этилди. Бундан ташқари, Мозамбикда экстремистик гуруҳлар фаоллашди. Умумий ҳисобда, ушбу иккала омил қурилишни мураккаблаштириши мумкин ва натижада Мозамбикда заводларнинг режалаштирилган ишга туширилишини кечиктириши мумкин, бунда Танзаниянинг "қоғоздаги" лойиҳалари ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Тўғри, шуни ҳам эслатиб ўтиш керакки, гап бир неча йиллик ўрта муддатли истиқбол ҳақида кетмоқда. Бироқ, глобал иқтисодиётнинг пасайиши карантинлар олиб ташланганидан кейин ҳам газга бўлган талабнинг ўсиш суръатини пасайтиради. Шунинг учун агар янги ишлаб чиқариш кутилганидан бироз кечикиб ишга туширилса, ўрта муддатли истиқболда бир неча йил давомида у газ ва СТГнинг жаҳон нархларини қўллаб-қувватлаб туради.