Владимир Корнилов
Бундан 35 йил олдин, 1985 йил март ойида Михаил Горбачёв бир овоздан СССР Марказий Қўмитасининг Бош котиби этиб тасдиқланди. Аслида, қайта қуришнинг бошланишини айнан шу пайтдан ҳисоблаш мумкин. Бу атамани Совет Иттифоқи раҳбарининг ўзи бир ой ўтгач, Марказий Қўмитанинг апрел ойидаги пленумида қўллай бошлади. Бироқ, Горбачев Бош котиб лавозимига тасдиқланганидан сўнг, ўзининг биринчи нутқида яна иккита атамани ишлатди, улар ўша пайтдаги ўзгаришларнинг тимсолига айланди: "ошкоралик" ва "жадаллашув".
Ушбу ўзгаришларнинг натижалари бизга яхши маълум: бир томондан, биз ҳақиқатан ҳам Россия тарихида илгари мисли кўрилмаган ошкораликка эга бўлдик. Бошқа томондан, атиги олти йиллик "ислоҳотлар" нафақат тизимни, балки сайёрамизнинг иккита кучли давлатларидан бири бўлган бутун давлатимизни демонтаж қилишга олиб келди. Кейин "авлиё тўқсонинчи йиллар" келди, бу давр иқтисодиётнинг тўлиқ қулаши, жиноятчилик қутуриши, мамлакатнинг турли қисмларида юз берган қонли тўқнашувлар, парламентни нишонга олган танклар, ночор қашшоқлик ва бир неча авлодлар умидларининг пучга чиқиши билан ёдда қолди.
Горбачёвнинг ўзи ва унинг адвокатлари доимо қайта қуришнинг барча салбий оқибатлари учун СССР президентидан жавобгарликни сокит қилишга ҳаракат қилиб келадилар: яъни ошкоралик ва демократия уларнинг хизмати, 90-йиллардаги қашшоқлик ва СССР парчаланишида эса фақатгина 1991 йилдаги муваффақиятсиз тўнтариш аъзолари ва Горбачёв ўрнига келганлар айбдор. Яъни, барча салбийликлар қайта қуриш натижасида эмас, балки унга қарамай содир бўлган.
Шу билан бирга, тарихни шундай гапирадиганлар вақти-вақти билан ўзларига зид гапираётганларини ҳам сезмайдилар. Масалан, шу кунларда, Горбачёв фондининг асосчиларидан бири, фалсафа фанлари доктори Александр Ципко "хочга михланган қайта қуриш" номли жуда ғалати мақоласида Россия либералларига Болтиқбўйи давлатлари томонидан озодлик ва мустақилликни қўлга киритишда сўнгги бош котибнинг ролини аҳамиятсиз ёки ҳатто рад этишга уринаётгани учун норозилик билдирди. Муаллиф шу билан қайта қуришни СССРнинг қулаши билан бевосита ва табиий равишда боғлаб қўйганини сезмайди ҳам.
Горбачевнинг ўзи ҳар йили ўз интервьюларида: "1991 йил август ойида тўнтаришни уюштирганлар қайта қуриш ва Совет Иттифоқининг қулаши учун жавобгардир", деган гапни такрорлайди. Яъни, буларнинг барчасида асосий нарса чалкаштирмасликдир: қайта қуришнинг отаси собиқ СССР республикаларига озодлик ва мустақиллик олиб келди, аммо уни бузмади, барчасига путчистлар айбдор. Оддий қилиб айтганда, агар сиз қайта қуришнинг оқибатларини ёқтирсангиз, унутманг: буларнинг барчаси Горбачёвнинг хизматлари. Агар сиз давлатнинг қулашини қораласангиз, ёдингизда турсин: Горбачёвнинг бунга ҳеч қандай алоқаси йўқ. Бу осон-ку.
Албатта, ҳеч қандай ҳолатда ҳам ўтказиб юбориш керак эмас - мисол учун собиқ раҳбарни оқлаш ёки АҚШнинг ягона геосиёсий рақибини йўқ қилиш учун "саҳна ортидаги" маккор режани онгли равишда амалга оширганликда айблаб, уни кескин қоралаш ҳам керак эмас. Аммо аниқ сабабларни ҳам инкор этиб бўлмайди. Охир-оқибат Горбачёвнинг ўзи: "Албатта, президент сифатида мамлакатда рўй бераётган барча жараёнлар учун жавобгар бўлганман",дея очиқ тан олади. Келгусида тарих қандай ривожланмасин, бу жавобгарликни ундан олиб ташлаш мумкин эмас. Буни СССРнинг ягона президентининг ҳозирги ва келажакдаги барча юристлари тушуниши керак.
Қайта қуриш ва умуман Горбачёвнинг бошқаруви тарихи ислоҳотларни амалга ошириш учун ислоҳотлар, чиройли сўзлар билан, ўз ва айниқса чет эл жамоатчилигининг бир қанча вақт кўнглини олиш учун, оқибатларини олдиндан ҳисобламасдан, аниқ стратегияга эга бўлмасдан амалга оширишнинг жуда ибратли намунасидир.
1980 йилларнинг охирида Донбасс раҳбарияти таркибида бўлган собиқ юқори мартабали Украина раҳбарларидан бири менга берган интервьюсида, кончилар биринчи иш ташлаши авжига чиққанида, бутун минтақавий партия фаоллари Горбачев билан Москвада фавқулодда учрашувга чақирилганини эслади. Бу тушунарли эди: узоқ давом этган иш ташлаш Украина домен печларини тўхтатиши таҳдиди остида эди, бу эса бутун мамлакат учун иқтисодий инқирозга олиб келарди.
Донецк "генераллари" (шахталар ва фабрикаларнинг бош директорлари шундай номланишган), норозиликларни зудлик билан тўхтатиш чоралари муҳокама қилинишига ишонишган. Бундан ташқари, Британия Бош вазири Маргарет Тетчернинг кончилар иш ташлаши билан боғлиқ қаттиқ ҳаракатлари ҳамманинг ёдида эди. Донбасс раҳбарлари СССР Марказий Қўмитаси Бош котибининг позициясини эшитиб, ҳайратга тушишган. Вазият иқтисодиётда жиддий инқирозга олиб келганини англаган Горбачёв ғазаблана бошлади: "Қандай ачинарли! Биз кенг жамоатчилик ташаббусини қўллаб-қувватлашимиз керак. Кончилар иш ташлаши - бу яхши мисол!" Тетчерни ўз мамлакатидаги иш ташлашлар ҳақида шундай сўзлар билан тасаввур қилиш мумкинми? Риторик савол.
Аслида, қайта қуриш давридаги ислоҳотга қарамасак, биз "оммавий ташаббусни қўллаб-қувватлаш" ёндашуви муҳимроқ бўлганини англаймиз, бу шароитда бундай ёндашув оқибатлари тушуниб етилмаган бўлса-да. Партия номенклатураси имтиёзларининг рамзи сифатида "Березка" савдо тармоғининг дўконларига қарши қандай биргаликда юриш қилинганини эслайлик. "Березка" тармоғи мағлубиятга учради, бу дарҳол бюджетга тушадиган валюта оқимини камайтирди, бу шунчаки азоб чекаётган партия амалдорлари эмас, балки чет элда йиллар давомида можаровий нуқталарда ишлаган ва бир кечада валюта омонатларини йўқотган совет фуқароларини алдаш бўлди.
Ёки 1985 йилда Горбачёв ҳокимиятга келиши биланоқ бошланган алкоголга қарши кампанияни олайлик. Афтидан, холис мақсад назарда тутилган: одамлар саломатлиги учун кураш. Аммо охир-оқибат, бу ичимликлар дўконларида бир неча соатлик навбатларга, унинг ўрнини босувчи қалбаки махсулотлардан оммавий заҳарланишига, қишлоқ хўжалигининг деярли бутун соҳасини йўқ қилишга айланди ва натижада кампания тўхтатилди.
Ҳеч ким бу барча оқибатларни олдиндан ҳисобламаган. Барча сохта ислоҳотлар учун асосий ва ягона сабаби(ва уларнинг рўйхати узоқ давом эттириш мумкин) бир зумлик "Одамларга ёқяптику" эди. Ва, ҳақиқатан, дастлаб ёққан эдику. Қандай бўлмасин, ўша одамлар тўсатдан инфляцияга дуч келгунга қадар, барча жамғармалар йўқ бўлиб, иш жойлари йўқолгунига, шу пайтгача тинч республикаларда этник низоларга, давлат тузилмалари тўлиқ таназзулга юз тутгаанига қадар. 1917 йил феврал ойида бўлгани каби кейин, популизм нафақат давлат бошқаруви билан ҳамоҳанг бўлиши мумкин, балки уни йўқ қиладиган нарса эканлиги маълум бўлди.
Кўринишидан, постсовет жамиятининг аксарият қисми хотирасида сақланиб қолган бундай фойдали дарслардан кейин биз узоқ вақт давомида шунга ўхшаш экспериментларга қарши эмланганмиз. Аммо бугунги Украина мисолига эътибор беринг. Ўтган йили Владимир Зеленскийнинг ғаройиб ғалабасидан сўнг, "одамларга ёқяптику" деган ибора украиналик мутахассислар томонидан мунтазам тилга олинар эди. Ҳеч бўлмаганда, яқинда ўтказилган сўровлар натижаларига кўра, унинг рейтинги кескин пасайгунига қадар.
Йўқ-йўқ, биз ҳозиргача баъзи маҳаллий либераллардан - "ёш ислоҳотчи" Зеленскийнинг ғалабаси Россия учун ажойиб мисол эканлигини эшитамиз. Аммо январ ойида Украинада тўрт йил ичида биринчи марта ўз иқтисодиёти таназзулга юз тутгани қайд этилгани эса айнан ўша "ёш ислоҳотчилар" фаолияти билан боғлиқ эмас. Кўринишидан, 35 йил олдин бошланган ислоҳотлар муваффақиятсиз бўлганига ўҳшаб.
...ГФР собиқ канцлери Хелмут Коль ўлими олдидан ўз мемуарларини қайта ишлаш учун ёлланган ёзувчи билан суҳбатда Горбачёв сиёсатининг соддалиги ва узоқни кўзламаганлигидан очиқчасига ҳайрон бўлган. Собиқ канцлернинг сўзларига кўра, Европада бизнинг мамлакатимиз учун бугун рўй берган ортга қайтариб бўлмайдиган ўзгаришларнинг олдини олиш учун унга "мушаклар билан ўйнаш" кифоя бўлар эди. Аммо бундай ўйин бировларга яхши кўриниш истагига тўғри келмас эди. Шу боис, ўз-ўзини парчалаш йўналиши давом эттирилди.