Ишончли фронт орти: 1941-1942 йилларда Ўзбекистонга қайси корхоналар эвакуация қилинган
© Sputnik / Центральный государственный архив кинофотофонодокументов РУзТашкент, 1943 год

© Sputnik / Центральный государственный архив кинофотофонодокументов РУз
Oбуна бўлиш
Эксклюзив
Улуғ Ватан уруши бошланганида СССРнинг кўплаб заводлари ва саноат корхоналари йўқ бўлиб кетиш хавфи остида қолди. Шу боис икки йил ичида 150 тадан ортиқ корхона ва уларнинг мутахассислари Ўзбекистон ҳудудига эвакуация қилинди.
ТОШКЕНТ, 19 окт – Sputnik. Урушдан олдин Ўзбекистон асосан пахта, тўқимачилик ва озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқарган аграр республика эди. Янги корхоналар келиши билан маҳаллий иқтисодиётнинг тузилиши ўзгара бошлади.
Биргина дастлабки икки йил ичида (1941-1942) бу ерга машинасозлик, электр энергетикаси, кимё саноати, оғир, енгил ва озиқ-овқат саноати каби соҳаларнинг 93 та саноат корхонаси эвакуация қилинди. Уларнинг аксарияти Тошкент ва Тошкент вилоятида ҳамда Фарғона, Андижон, Наманган, Самарқанд, Бухоро ва Сурхондарёда жойлаштирилган.
© SputnikЎзбекистон ҳудудига эвакуация қилинган саноат корхоналари

Ўзбекистон ҳудудига эвакуация қилинган саноат корхоналари
© Sputnik
Бу жараён Совет Иттифоқининг фашист Германия устидан ғалабасини таъминлашнинг асосий омилларидан бирига айланди, чунки у Қизил Армия аскарлари учун қурол-яроғ, ҳимоя кийимлари, озиқ-овқат ва жиҳозларни доимий равишда ишлаб чиқариш ва фронтга юбориш имконини берди.
“Ўзархив” агентлиги материалларида корхоналар Москва, Ростов-Дон, Харьков, Суми, Фрязино, Кольчугино, Запорожье, Тушино, Клин, Днепропетровск, Митиши, Павлодар, Симферополь, Ленинград, Тула, Киев, Таганрог, Купянск, Мелитополь, Лисичанск, Горловка, Константиновка, Воскресенск, Донбасс, Одесса ва совет республикаларининг бошқа кўплаб кичик ва йирик шаҳарларидан олиб келингани кўрсатилган.
Масалан, Москва вилояти яқинидаги Химкидан Тошкентга 84-авиация заводи жўнатилди, кейинчалик В.П. Чкалов номидаги Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмаси (ТАПОиЧ) номи билан машҳур бўлди. Авиакорхона 2014 йилгача ишлаган. Уруш йилларида икки мингтадан ортиқ самолёт ишлаб чиқарган.
Ростовнинг "Красний Аксай" заводи Тошкентдаги "Ростсельмаш" билан биргаликда фронтга жўнатиш учун ҳарбий маҳсулотлар ишлаб чиқарган. Умуман олганда, 1941 йил декабрь ойи охирига келиб Ўзбекистоннинг 300 тага яқин завод ва фабрикалари ҳарбий эҳтиёжлар учун қайта қурилган ва фронт учун қурол-яроғ, ўқ-дорилар ва жиҳозлар ишлаб чиқарган. Тошкентдаги 137 та корхонадан 63 таси мудофаа маҳсулотлари ишлаб чиқарган.
Кейинчалик юқорида айтиб ўтилган "Ростселмаш" негизида машҳур Тошкент трактор заводи (ТТЗ) пайдо бўлди, у ҳозиргача ишлайди, тракторлар, пахта териш машиналари ва тиркамалар ҳамда боғдорчилик учун мини-тракторлар ишлаб чиқаради.
Ҳозирда "Фотон" номи билан танилган Фрязино шаҳридаги 191-завод ҳам Тошкентга эвакуация қилинди. Компания ҳали ҳам ишламоқда, электрон ускуналар ва электрон ускуналар учун микросхемалар ишлаб чиқаради.
Самарқандда Одессадан келтирилган "Серп и Молот" консерва заводи ишга туширилди, у ҳам шу кунгача фаолият кўрсатмоқда.
Жойни ўзгартириш энергетика корхоналари учун ҳам зарур эди: Артём номидаги Шахтин давлат туман электр станцияси Чирчиқ шаҳридаги станция негизида жойлаштирилган.
© Sputnik / Государственный архив Республики УзбекистанАрхивный документ об эвакуации Шахтинской ГРЭС им. Артема в Чирчик в годы Великой Отечественной войны

Архивный документ об эвакуации Шахтинской ГРЭС им. Артема в Чирчик в годы Великой Отечественной войны
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
Ушбу корхоналар фронтни қурол-яроғ, техника ва озиқ-овқат билан таъминлаб, келгуси ўн йиллар давомида Ўзбекистоннинг саноат салоҳиятига асос бўлди. Саноат корхоналаридан ташқари, таълим муассасалари, театрлар ва уларнинг ходимлари Ўзбекистонга эвакуация қилинди.
Масалан, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги ҳузуридаги "Ўзархив" агентлиги маълумотларига кўра, Москва геодезия, аэрофотография ва картография институти муҳандислари Тошкентда бўлиб, Тошкент топография техникуми, картография фабрикаси ва аэрогеодезия корхонаси негизида ишлаган.
Шунингдек, Воронеж авиация институти, Бутуниттифоқ радио қўмитаси овоз ёзиш фабрикаси, И. Сталин номидаги Одесса ун саноати ва элеватор хўжалиги муҳандислари институти, Марказий тери-венерология институти, Москва тўқимачилик институти, Москва алоқа политехникуми, Киев индустриал институти Тошкентга эвакуация қилинди.
Менделеев номидаги Москва кимё-технология институти Қўқон шаҳрига кўчирилди.
Чирчиққа Москва давлат театр студияси юборилди, кейинчалик у Чирчиқ шаҳар драма театрига айланди.
Самарқандда Москва давлат бадиий институти ва Ростов театрларининг 126 нафар ходими ҳам паноҳ топди.
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

1/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

2/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

3/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

4/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

5/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

6/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

7/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

8/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

9/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

10/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

11/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан

12/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
1/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
2/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
3/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
4/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
5/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
6/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
7/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
8/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
9/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
10/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
11/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
12/12
© Sputnik / Государственный архив Республики Узбекистан
Одамлар ва рақамлар
Корхоналарга нафақат муҳандислар, ишчилар, балки аёллар, ўсмирлар, қариялар ҳам борган. Ғалаба учун улар ҳафтасига 6 кун кунига 13 соат ишлашди. Тарих фанлари номзоди Василий Костецкий ўзининг "Улуғ йилларга таъзим қиламиз" китобида ёзишича, урушнинг биринчи ойларида Тошкентдаги заводларга оғир ишлаб чиқариш касбларида эркаклар ўрнини босиш учун 20 мингдан ортиқ аёл келган. 1941 йил 5 июлда эса Ўзбекистонда аёлларга иш жойларида фронтга кетган эрларини алмаштиришга рухсат берилди.
Бу ерда 7-10-синф ўқувчилари, техникумлар ва олий ўқув юртлари талабалари ҳам ишлаган.
1941-1943 йилларда Ўзбекистонда 240 мингга яқин киши иш билан таъминланган.
Василий Костецкийнинг таъкидлашича, 1941 йил июнь-ноябрь ойларида Ўзбекистон саноати ялпи маҳсулотнинг ўртача ойлик ишлаб чиқарилишини 12,3 млн сўмга (19,6% га) оширди.
Мерос
Мисоллардан кўриниб турибдики, уруш тугаганидан кейин ҳам барча корхоналар қайтиб кетмади: ускуналар ва мутахассисларнинг бир қисми Ўзбекистонда қолди.
Аграр ҳудуддан республика СССРнинг саноат ва маданий қудратининг таянчига айланди, бу инсон бирлиги ва меҳнат қаҳрамонлигининг намунасини намойиш этди.
Бу йил Улуғ Ватан урушидаги ғалабага қўшган улкан ҳиссаси ва меҳнат қаҳрамонлиги учун Андижон, Наманган, Самарқанд, Тошкент ва Фарғона “Меҳнат шон-шарафи шаҳри” фахрий унвонига сазовор бўлди.
Яқинда Sputnik Ўзбекистон мультимедиа матбуот марказида Россия ва Ўзбекистоннинг етакчи тарихчилари иштирокидаУлуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон саноатининг ривожланиши муҳокама қилинган эди.