ТОШКЕНТ, 7 май - Sputnik. Иккинчи Жаҳон уруши бошланиши билан ўнлаб корхоналар Ўзбекистонга эвакуация қилинди. Улар орасида В.П.Чкалов номидаги авиацияни таъмирлаш заводи ҳам бор эди. Кейинчалик у В.П.Чкалов номидаги Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмасига (ТАПОиЧ)га айланди.
Ҳозир унинг базасида Тошкент механика заводи ишламоқда. Корхона архивларида заводнинг оғир йилларда эвакуацияни қандай кечирганлиги ва бир неча ҳафта ичида фронтга қанотли машиналар ишлаб чиқаришни бошлаганлиги тўғрисида ноёб ҳужжатлари сақлаб қолинган.
Эвакуация: ускуналар пойдеворидан суғуриб олинган
1941 йил июн ойидан Чкалов заводи ҳарбий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга ўтди. Бироқ, фронтда вазият янада оғирлашди, шу сабабли 15 октябрда корхона зудлик билан Ўзбекистон ССРга эвакуация қилиниши тўғрисида кўрсатма олди.
Вақт камлиги станокларни йўриқномага кўра демонтаж қилишга имкон бермади, улар тезкорлик билан пойдеворидан суғуриб чиқарилиб электр жиҳозлари билан шошилинч равишда завод биноси яқинида қурилган юкловчи эстакадага судраб олиб борилди. Чиғир ва кранлар етишмаган, кўп нарса қўлда биргаликда юкланди - конструкторлар ва ишчилар, технологлар, механиклар, ҳизматчилар ...
Самолёт заводининг юраги кўп тоннали гидравлик пресс ва компрессорлар эди. Уларсиз ишлаб чиқариш имкони йўқ эди. Корхонанинг бош муҳандиси Б.П.Лисуновга қиммат юкларни демонтаж қилиш ва ташишни бошқариш топширилди. Ушбу амалиёт профессионал ходимларнинг яхши мувофиқлаштирилган ишлашини талаб қилган, чунки самолёт қисмларининг 80 % ушбу гидравлик пресс ёрдамида ишлаб чиқарилар эди.
Чкаловчилар жуда тўғри мулоҳаза қилишди - ускунани олиб ташлашдан олдин, у меъёридан ортиқроқ ишлаб, иложи борича кўпроқ қисмларни бериши керак. Шунинг учун станоклар, пресслар, стапеллар сўнгги лаҳзагача ишлади, кейин уларни тезда қисмларга ажратиб, поездларга юклашди.
Иситиладиган эшелонларда олов остида
Тошкентга 17 эшелон (мингга яқин вагон) жўнаб кетди. 812 та ускуна бирликлари эвакуация қилинди, эҳтиёт қисмлар ва материаллар тўлиқ захираси. Совуқ кузда станок ва агрегатлар ёнида, печка-буржуйка билан жиҳозланган совуқ вагонларда 4880 завод ишчиси ва уларнинг оила аъзолари нотаниш Ўрта Осиёга йўл олди. Эшелон йўловчиларидан бири станок поддонида ухлаб ётган икки ҳафталик чақалоқ Юрий Маковецкий эди - кейинчалик у ТАПОиЧ ходимига айланди. Халқ истеъмоли моллари бўлимидаги Э.Н. Булкина эса Химки - Тошкент йўлида вагоннинг ўзидаёқ туғилган.
Эшелонларнинг ҳаммаси ҳам Ўзбекистонга талофатсиз етиб бора олмади. 5-ноябр куни Москва яқинидаги Авсюнино разъездида ўнинчи состав бомбардимонга учради ва пулемётлардан ўққа тутилди. Бир неча ўнлаб одамлар ҳалок бўлди, эшелондаги йигирмата бола етим қолди.
Химкидан сўнгги поезд 13 ноябр куни жўнади. Ушбу эшелон бошлиғи Васильков шундай ёзган: "Биз энг оғир пресс ускуналарини олиб кетаётган эдик. Юк габаритдан ошиқ бўлган, шунинг учун махсус вагонлар ва кўчириш учун маҳсус рухсатномалар талаб қилинган. Бундан ташқари, биз оғир тракторлар, торткичлар ва автокараларни олиб кетишга мажбур бўлдик - биз демонтаж қилишда фойдаланган барча техника. Бундан ташқари автотранспорт карвонини ҳам ташкил қилишга тўғри келди: ускуналар ва қолган мулклар билан тўлдирилган барча машиналаримиз Тошкентга мустақил равишда жўнадилар".
Иккинчи туғилган кун
Завод ишчилари ортилган биринчи поезд Тошкентга 1941 йил 20 ноябрда етиб келди. Ушбу сана заводнинг иккинчи туғилган куни ҳисобланади, аммо энди ўзбек заминида.
Ўзбекистон ССР пойтахтида янги ишлаб чиқаришни жойлаштириш учун тўртта ҳудуд ажратилди. Полиграфкомбинатга қарашли 17 минг квадрат метр майдонда тайёрловчи ускуналар жойлаштирилди. 13 минг квадрат метр майдонда жойлашган Фуқаро Ҳаво флоти заводининг бино ва ангарларида агрегат ва йиғиш ишлаб чиқаришлари ишлаши керак эди. "Чирчикстрой" ёғочни қайта ишлаш заводи биносида 2,3 минг квадрат метр майдонда ёғочни қайта ишлаш цехининг ускуналари ўрнатилди. Тўқимачилик комбинатининг 3,3 минг квадрат метр майдонида завод омборҳоналари жойлаштирилди.
Ақл бовар қилиб бўлмайдиган ҳаракатлар билан заводни бошқа жойга кўчириш ва ишга тушириш жадвали бажарилди. 1941 йил декабр ойининг ўрталарида завод қанот цехига шогирд сифатида кирган, парчинлаш ва йиғиш ишлари технологик бўлимининг етакчи конструктори Л.А.Любарский шундай эслайди.
"Бизнинг цехимиз ангарда жойлашган эди. Совуқ жуда қаттиқ эди. Стапеллар цехга судраб келтирилган ва биз уларни цехга қўлларимизда ташидик. Сиқилган ҳаво бўлмаган. Аниқ бир вақтда компрессорли ЗИС-5 машинаси келиб, у берган сиқилган ҳавода фақат битта дрель ва битта пневматиқ болға молоток ишлатолганмиз. Қанот қўлбола парчинланган ва тешилган. Январ ойида стапельдан биринчи қанот ечилди. Барча йигитларни йиғиб, қанотни юк кўтаргич билан елкамизга ортдик ва аравага туширдик... Қанчалик оғир бўлмасин, ҳеч ким уйига сменасидаги ишни тугатмагунча кетмасди".
Завод атиги қирқ кун ичида ишга туширилди ва фронт учун маҳсулот ишлаб чиқаришни бошлади. 1942 йилнинг 7 январида биринчи самолёт чиқарилди, 17 январдан эса ҳарбий машиналар оммавий ишлаб чиқарила бошлади.
Ғалаба қанотлари
1942 йил январ ойидан бошлаб, Давлат Мудофаа Қўмитасининг қарорига биноан, қурилаётган ва лойиҳалаштирилаётган барча самолётларга уларнинг бош конструкторлари исмлари берила бошлади: ТУ, ИЛ, ЯК ... ПС-84 самолёти заводнинг бош муҳандиси Борис Павлович Лисунов шарафига номланди. Айнан у ускуналарни эвакуация қилиш ва заводни қайта ишга туширишга раҳбарлик қилган, ушбу машинанинг такомиллаштириш учун кўп ишларни амалга оширган.
Уруш йилларида Ли-2 транспорт, десант, тез ёрдам ва шатакка олувчи самолёт вазифаларини бажара туриб, оммавий эътирофга сазовор бўлди. Бундан ташқари, ҳарбий операцияларда қатнашиш учун ушбу машиналарга бомбардимон қуроллари ва тез отар пулемётлар ўрнатилган. Ли-2 барча ҳарбий ҳаво ташувларини таъминлаган, душман ҳудуди ичкарисида партизан аэродромларига минглаб қўнишларни амалга оширган ва ҳатто бомбардимончи сифатида ҳам ишлатилган. 1945 йилда ўзбекистонлик учувчи Абдусамат Тайметов авиаполк командири, подполковник Алексей Иванович Семенков билан Ғалаба байроғини Берлиндан тантана қилаётган Москвага етказди.
Қаҳрамонона меҳнат
Жанговар машиналар ишлаб чиқариши тез суръатлар билан ўсди. Агар 1942 йилнинг мартида ҳар куни битта самолёт чиқарилган бўлса, июл ойидан бошлаб кунига иккитадан машина Тошкентдан фронтга уча бошлади.
Авиазавод 25 марта Давлат Мудофаа қўмитасининг Қизил байроғи билан тақдирланган. Кейинчалик у меҳнат жасорати тимсоли сифатида чкаловчиларга абадий сақланишга топширилди, 1945 йил сентябр ойида эса корхона Ленин ордени билан мукофотланди.
1942-1945 йилларда завод умумий ҳисобда қўшинларга икки мингдан ортиқ қанотли машиналарини етказиб берди.
Афсонавий Ли-2 ҳайкали бир неча ўн йиллар давомида ТАПОиЧ заводининг марказий майдонида қад кўтарган. Ўнг ва чап томонида фотопортретлар ўрнатилган стендлар. Бирида - "Бирлашма меҳнат фахрийлари ", иккинчисида "Улар ватани учун курашган". Ҳотира тахтасида: "Чкаловчи! Рўппарангда оғир ҳарбий синовлар йилларида Ўзбекистон заминида яратилган самолёт. Самолёт ишлаб чиқарувчиларнинг катта авлодининг қаҳрамона ишларига ҳурмат бажо келтир, уларнинг улуғвор анъаналарига муносиб бўл".
Тошкент ҳокимиятининг қарори билан Ли-2 заводдаги ўрнидан олиб ташланди ва эҳтиёткор тиклаш ишларидан сўнг, 9-май куни Буюк Ғалабанинг 75 йиллиги шарафига очиладиган Галаба боғига кўчирилди.
