Ўзбекистон сувни тежаш йўлида: чақириқлар ва имкониятлар
© Акимат Кызылординской области
Oбуна бўлиш
Евроосиё тараққиёт банки Марказий Осиё минтақаси, хусусан, Ўзбекистон суғориладиган ерлар салоҳиятини сақлаб қолиш, сув таъминоти ва озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш масалаларини қандай самарали ҳал этиши мумкинлиги ҳақидаги таҳлилий ҳисоботини эълон қилди.
Евроосиё тараққиёт банки (ЕОТБ) экспертлари Марказий Осиёдаги ирригация инфратузилмаси ҳолати, минтақадаги қишлоқ хўжалиги муаммолари, иқтисодиётнинг ушбу тармоғи учун суғориладиган деҳқончиликнинг аҳамиятини ўрганиб чиқди, Афғонистонда суғориладиган ерлар ва сув ресурсларини ўзлаштириш Марказий Осиё минтақасига қандай таъсир қилишини баҳолади.
Мавжуд муаммоларни ҳал қилишда халқаро тажрибадан фойдаланиш таклиф этилмоқда. Энг аввало, сармоя жалб этиш орқали ирригация инфратузилмасини модернизация қилиш (жумладан, давлат-хусусий шериклик асосида) ва сувни тежовчи технологияларни ҳар томонлама қўллаш зарур.
ЕОТБ экспертларининг фикрича, буларнинг барчаси Марказий Осиё мамлакатларига нафақат ўз бозорини асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш, балки озиқ-овқат маҳсулотлари экспортини кенгайтириш имконини беради.
Афғонистонга келсак, диалог ва унинг трансчегаравий сув муаммоларини ҳал қилишда иштироки керак.
Асосий сув истеъмолчиси
Марказий Осиё мамлакатлари қишлоқ хўжалиги сувнинг асосий истеъмолчиси ҳисобланади. Деҳқончилик ерлари вилоят ҳудудининг 73,5 фоизини эгаллайди. Ҳисоботга кўра, 2020 йилда Марказий Осиёда сувнинг 79 фоизи суғориш учун ишлатилган.
Суғорма деҳқончилик нафақат қишлоқ хўжалигининг асоси, балки минтақада озиқ-овқат хавфсизлигининг асоси бўлиб қолмоқда.
“Суғориладиган ерлар қишлоқ хўжалиги ялпи маҳсулотининг қиймати бўйича деярли 66 фоизини беради: Туркманистонда тахминан 100%, Ўзбекистонда 87%, Қирғизистонда 85%, Тожикистонда 82% ва Қозоғистонда 40%.Минтақада сув ресурслари танқислиги муаммосини ҳал этиш ва сувдан фойдаланиш самарадорлигини биринчи навбатда ирригациядан излаш керак", — Евроосиё тараққиёт банки экспертлари шундай фикрда.
Айни пайтда сув ресурсларига катта юк бўлганлиги сабабли Марказий Осиё ирригация салоҳиятини йўқотмоқда.
Бу ҳақида Шавкат Мирзиёев сентябрь ойида Душанбеда бўлиб ўтган Оролни қутқариш халқаро жамғармаси таъсисчилари – Давлат раҳбарлари кенгашининг йиғилишида ҳам таъкидлаган эди. Ўзбекистон раҳбари Марказий Осиёнинг айрим ҳудудларида 2040 йилга бориб сув ресурсларига юкланиш уч баравар ошишини таъкидлади.
Бундан ташқари, бундан иқтисодий зарар аллақачон сезилмоқда: БМТ маълумотларига кўра, минтақа давлатлари сув ресурсларининг танқислиги ва самарасиз фойдаланиши туфайли ҳар йили 2 миллиард долларгача йўқотишади.
ЕОТБ мутахассислари ҳам ҳисоботда бу ҳақида гапиришди – минтақа мамлакатларидаги суғориладиган ерларда ирригация инфратузилмаси жуда эскирган, ҳисобга олиш асбоблари, суғориш сувини тақсимлаш ва далада фойдаланишни назорат қилиш билан етарли даражада таъминланмаган.
Банк мутахассисларининг таъкидлашича, хўжаликдан ташқари ва хўжалик ичидаги суғориш инфратузилмаси ўртача 50 йил, йирик магистрал каналлар эса бундан ҳам эскирган.
Бошқа муаммолар қаторига суғориш каналларидан филтрлаш жараёнида сувнинг йўқолиши (40%), суғориладиган ерларнинг деградацияси ва шўрланиши киради. Шундай қилиб, Марказий Осиё мамлакатларида 50% гача ҳудудлар шўрланишга учрайди.
“Кичик фермерлар учун бу муаммони ҳал қилиш қийин, бу биринчи навбатда молиявий ресурсларнинг етишмаслиги туфайли”, — дейилади ЕОТБ ҳисоботида.
Афғонистоннинг гидротехник лойиҳалари Ўзбекистонга қандай таъсир қилади
Банк мутахассисларининг фикрича, фақат сувни тежашга ўтиш суғориладиган ерлар салоҳиятини сақлаб қолиш ва минтақада озиқ-овқат ва сув хавфсизлигини таъминлашга ёрдам беради.
Бу нафақат иқлим ўзгариши ва сувга бўлган талабнинг ошиши, балки Афғонистондан Амударё оқимининг кутилаётган қисқариши билан ҳам боғлиқ.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, афғон гидротехника лойиҳалари Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимида сувдан фойдаланиш имкониятини кескин қисқартиради ва бу хавф айниқса қурғоқчил йилларда кучаяди.
“Урушдан кейинги Афғонистон шимолидаги иқтисодий тикланиш минтақадаги суғориладиган ерлар майдонини кўпайтириш билан гидроенергетика ва ирригация тармоқларини жадал ривожлантиришни ўз ичига олади. Жаҳон банки маълумотларига кўра, бу ҳудудда 385 минг гектар суғорилади, 443 минг гектарга кенгайиши кутилмоқда, шу жумладан, тўғридан-тўғри Амударё ҳавзаси ва сувсиз Хулм, Балх, Сарикўл, Ширинтагао дарёларидан —148 минг гектар”, — дейилади ҳисоботда.
Афғонистон халқаро донорлар ва маслаҳатчилар кўмагида янги гидроелектр станциялари ва йирик ирригация тизимларини қуриш лойиҳаларини тайёрлади. Улардан энг каттаси 2022 йилда бошланган Панж дарёсидаги Қўштепа канали (Вахш дарёси билан қўшилиб Амударёни ҳосил қилади) қурилиши ҳисобланади, дейилади хабарда.
Панждан сув олиш ҳажми 10 куб км.ча етиши кутилмоқда. Ўзбекистон манфаатларига ҳам таъсир қилади. Мутахассисларнинг фикрича, оқибатда Пянжнинг юқори оқимида Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимида тўлдириб бўлмайдиган сув танқислиги юзага келади.
Бу эса, ўз навбатида, “Ўзбекистон иқтисодиётининг барча тармоқлари учун сув таъсирини келтириб чиқаради”.
Афғонистон омили, ЕОТБ экспертларининг башорат қилишича, минтақадаги сув балансига гидрологик режим, иқлим ўзгариши ёки юқори демографик ўсиш каби кучли таъсир кўрсатади.
Озиқ-овқат, ичимлик суви ва электр энергиясининг етишмаслиги аҳолини қишлоқни ташлаб, нафақат шаҳарларга, балки вилоятдан ташқарига ҳам кўчиб ўтишга мажбур қилади.
2050 йилга бориб муҳожирларнинг эҳтимолий сони 5 миллион кишини ташкил қилади – Қозоғистон президенти Қасим-Жомарт Тоқаев Душанбеда Оролни қутқариш халқаро жамғармаси таъсисчилари – Давлат раҳбарлари кенгаши йиғилишидаги чиқишида шу ҳақда гапирди.
Банк мутахассисларининг фикрича, Қўштепа канали сувдан фойдаланиш бўйича амалдаги тартиб-қоидалар ва Марказий Осиё давлатлари ўртасида сув ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича келишувларни бузиш хавфи туғдирмоқда.
Улар, хусусан, Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ва унга боғлиқ бўлган иқтисодиёт тармоқлари, жумладан, ташқи иқтисодий фаолият барқарорлигини йўқотиш хавфи борлигини аниқлашмоқда.
“Амударё ҳавзасидаги сув балансини тубдан ўзгартириб, Қўштепа канали геосиёсий беқарорлик ва дипломатик муносабатларда кескинликни келтириб чиқариши мумкин”, — дейди ЕОТБ экспертлари.
Ривожланаётган вазият Афғонистоннинг янги воқеликка мослаштирилган Амударёнинг трансчегаравий сув ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича халқаро ҳуқуқий механизмини яратишда иштирок этишини тақозо этмоқда.
Экспертларнинг айтишича, Марказий Осиё давлатлари ва Афғонистон ўртасида Амударё ҳавзасидаги сув ресурсларидан биргаликда фойдаланиш бўйича келишувлар йўқ, шунинг учун, республикалар Афғонистон билан ҳамкорликни кучайтириши зарур.
Шу билан бирга, Афғонистоннинг ўзи учун Оролни қутқариш халқаро жамғармаси, Давлатлараро мувофиқлаштирувчи сув комиссияси, Барқарор ривожланиш бўйича давлатлараро комиссия ва трансчегаравий сув муаммоларини ҳал қилишда иштирок этувчи бошқа минтақавий ташкилотлар фаолиятида иштирок этиш муҳим.
Сув танқислигидан ҳосилни йўқотишгача
Экспертлар Марказий Осиёда сув ресурслари тақчиллиги ҳақида гапирар экан, жанубий ҳудудларнинг аксариятида, хусусан, Туркманистон ва Ўзбекистон аллақачон сув танқислигини бошдан кечираётганини таъкидламоқда.
Минтақанинг ушбу қисмида бу муаммо иқлим ўзгариши билан янада кучайиши мумкин — бу ерда ҳарорат ўртача глобал кўрсаткичдан тезроқ кўтарилмоқда.
2021 йилда Ғарбий Қозоғистонда Манғистау вилоятидаги қурғоқчилик чорва молларининг оммавий нобуд бўлишига олиб келди. Ҳисоботда айтилишича, ғайритабиий жазирама Қирғизистонга ҳам таъсир кўрсатиб, йирик қишлоқ хўжалиги ерлари жойлашган Чуй вилоятига катта зарар етказган. Ўзбекистонда суғориш суви етишмаслиги ҳосилнинг нобуд бўлишига ва мавсумий сабзавотлар нархининг ошишига олиб келди. 2022 йил ёзида Марказий Осиё мамлакатларида дарёларнинг саёзлашиши ва қурғоқчилик туфайли юзага келган муаммолар худди жорий 2023 йилдагидек такрорланди.
Бундан ташқари, Фарғона вилоятидаги малина плантациялари аллақачон сувсиз қолиб кетган, бу уларнинг қуриб кетишига олиб келган, Амударёнинг қуйи оқимида ҳам шоли экинлари камаймоқда, дейди ЕОТБ мутахассислари.
Шунингдек, Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларнинг умумий майдони 20,2 миллион гектар бўлиб, шундан суғориладиган ерлар ёки экин майдонлари 20,7 фоизини ташкил этиши, яъни 4,3 миллион гектардан ошмаслигини эслатиб ўтишади. Қолган деҳқончилик ерлари яйловдир.
Минтақада вазият Орол денгизининг қуриши натижасида ҳам ёмонлашмоқда, бунинг натижасида ҳар йили 1,5-2 миллион квадрат метр майдонга 70 миллион тонна туз ташилади ва тўпланади. Республика суғориладиган ерларининг 60% дан ортиғи шўрланишга учрайди.
“Аниқланишича, республикада 100 минг гектардан ортиқ шўрланган ерлар ҳар гектардан ўртача 30-45 фоизга кам ҳосил беради. Ўртача шўрланганлар 15-30 фоизга, ҳатто бир оз шўрланганлари ҳам ўртачадан 5-15 фоизга кам ҳосил беради”, — дейилади ҳисоботда.
Суғориш — ҳосилдорликнинг кафолати сифатида
Банк мутахассисларининг фикрича, иқлим ўзгариши шароитида суғориш минтақада қишлоқ хўжалиги ҳосилдорлигини кафолатлаши мумкин.
ЕОТБ ҳисоботидан маълум бўлишича, Ўзбекистон суғориладиган ерларнинг энг катта майдонига эга бўлган дунёдаги энг яхши 20 давлат қаторига кирадиган ягона Марказий Осиё республикасидир. Бутун дунёда суғориладиган ерларни ўзлаштириш учун ер ости сувларидан фойдаланишга ҳаракат қилинмоқда.
“Сув бурғулашнинг янги технологиялари ва энергия нархининг пасайиши туфайли ер ости сувларидан фойдаланиш, айниқса, Осиё, Шимолий Африка ва Яқин Шарқда ўсмоқда”, — дейилади ҳисоботда.
Дунёдаги суғориладиган ерларнинг 62 фоизини асосий сув манбаи ер усти сувлари, 38 фоизини эса ер ости сувлари ташкил этади. Шу билан бирга, ер ости сувларидан тез-тез фойдаланиш ер усти сувлари танқислигини келтириб чиқаради, дея огоҳлантиради мутахассислар.
Гарчи сув ресурсларини бошқаришда маълум ютуқларга эришилган бўлса-да — ер усти суғоришдан самаралироқ ёмғир ва томчилатиб суғориш технологияларига ўтиш, бироқ, яқин келажакда экинларни суғоришда асосан ер усти суғориш (Марказий Осиёда энг кенг тарқалган) қўлланилади, шунинг учун уни яхшилаш керак.
БМТТД маълумотларига кўра, Ўзбекистонда ер усти суғориш сув омборлари, насослар ва каналлардан фойдаланишга асосланган. Ушбу тизим нафақат техник жиҳатдан дунёдаги энг мураккаб тизимлардан бири, балки энергияни ҳам кўп талаб қилади.
Бугунги кунда бутун дунёда қўлланиладиган суғориш тизимлари — нафақат далаларни суғориш ва дренажлаш (дренаж) тизимлари. Улар шундай такомиллаштирилмоқдаки, деҳқончилик энди интернет узатиш тармоғи (технологиядан фойдаланган ҳолда жисмоний объектлар ўртасида маълумотларни узатиш) ва автоматлаштиришга уланган.
Масалан, датчиклар фермерларга ўз экинлари эҳтиёжларини яхшироқ тушунишга, уларнинг атроф-муҳитга таъсирини камайтиришга ва ресурсларни тежашга ёрдам беради. Махсус датчиклар сувни минимал йўқотиш билан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини кўпайтириш имконини беради.
Келажакда мутахассислар “ақлли” қурилмалар автоном қарорлар қабул қилиш имкониятига эга бўлганда, суғоришда сунъий интеллектдан фойдаланишни башорат қилмоқдалар. Бундан ташқари, улар 5G-технологияларини ишлаб чиқиш ва улардан фойдаланишни, суғориш учун ўз-ўзини бошқарадиган технология ва ускуналарнинг пайдо бўлишини қайд этишмоқда.
“Қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш технологиясига киритилган инновацион техникани жорий этиш харажатлари уларнинг ҳосилдорлигини сезиларли даражада 50% ва ундан кўпроққа ошириш ҳисобига қопланади”, — дейилади хабарда.
Ер ва сувдан норационал фойдаланиш, экин майдонлари ва яйловлар сифатининг ёмонлашуви натижасида келиб чиқадиган ерларнинг таназзулидан ҳар йили иқтисодий зарар кўрилаётгани, бу борадаги ишларнинг аҳамиятини ортиқча баҳолаш қийин, Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулотнинг 3 фоизини ташкил қилади.
Суғориш тизимига инвестициялар
ЕОТБ экспертларининг фикрича, Марказий Осиёдаги ирригация тизимларининг қониқарсиз аҳволда эканлигининг асосий сабаби уларни таъмирлаш учун давлат ва хусусий маблағларнинг етарли эмаслигидир.
Жаҳон тажрибасидан келиб чиқиб, ирригация инфратузилмасини, жумладан, Ўзбекистонда инвестициялар иштирокида, шунингдек, давлат-хусусий шериклик асосида модернизация қилиш таклиф этилмоқда. Кўп томонлама ривожланиш банклари ҳам давлат-хусусий шериклик форматидаги ирригация лойиҳаларининг фаол иштирокчилари ҳисобланади.
“Бошқа банклардан фарқли ўлароқ, кўп томонлама ривожланиш банклари молиялаштиришдан ташқари, ривожланиш мақсадларига эришиш бўйича тавсиялар беради ва уларнинг акциядорлари суверен давлатлардир”, — деб тушунтиради ЕОТБ экспертлари. Кўп томонлама ривожланиш банклари фаолиятининг муҳим йўналиши минтақавий инфратузилмани, жумладан, сув хўжалиги ва ирригацияни ривожлантириш бўйича ҳамкорликдир”.
Одатда, Кўп томонлама ривожланиш банклари дунёнинг қишлоқ хўжалиги минтақаларида ва ривожланаётган бозорларда ишлайди, шунингдек, грантлар, кредитлар ва кафолатлар беради. Ҳисоботда таъкидланганидек, Марказий Осиёда ирригация лойиҳаларини суверен молиялаштиришда барча кўп томонлама ривожланиш банклари ичида фақат Жаҳон банки ва Осиё тараққиёт банки иштирок этади.
2014 йил июнь ойидан 2023 йил июлигача амалга оширилган Жанубий Қорақалпоғистонда сув ресурсларини яхшилаш ана шундай лойиҳалардан бири бўлди. Лойиҳа суғориладиган ерларни тиклаш, суғориш тармоғининг иқтисодий самарадорлигини ошириш, суғориладиган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини яхшилаш каби бир неча таркибий қисмлардан иборат эди.
Лойиҳанинг умумий қиймати 337,43 миллион долларни ташкил этди.
Натижада қуйидагиларга эришиш мумкин бўлди:
87 170 гектарда (лойиҳа майдонининг 98%) суғориш хизматларини кўрсатиш сифатини ошириш:
64 420 та фермер хўжалигини суғориш тизими билан қамраб олиш (режага нисбатан 56 мингта);
етиштириладиган экинларни диверсификация қилиш, пахта/ғалладан бошқа экинлар экиладиган майдонларни 6,5 минг гектардан 28,172 гектарга (режада 8 минг гектар) ошириш.
