https://sputniknews.uz/20230822/talaffuzi-oxshash-sozlar-manosi--37915117.html

Асл ва асил, хурма ва хурмо: ўхшаш сўзлар маъносини фарқлай оласизми?

Асл ва асил, хурма ва хурмо: ўхшаш сўзлар маъносини фарқлай оласизми?

Sputnik Ўзбекистон

Тилимизда талаффузи бир-бирига ўхшаш, маънолари фарқли талай сўзлар бор бўлиб, тилшунослар уларни паронимлар деб атайдилар. Ёнилғи сўзи “бензин, керосин, нефть каби ёнадиган суюқ моддалар”ни билдиради. Ёқилғи сўзи эса “ўтин, кўмир каби ёқиладиган нарсалар” маъносини ифодалайди:

2023-08-22T11:37+0500

2023-08-22T11:37+0500

2023-08-22T13:32+0500

жамият

ўзбек тили

ўзбекнинг ўз сўзлари

ўзбекистон

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e5/01/1c/15888018_0:981:2048:2133_1920x0_80_0_0_5d57bc1a17a87eac90b534839ad61956.jpg

Тилимизда талаффузи бир-бирига ўхшаш, маънолари фарқли талай сўзлар бор бўлиб, тилшунослар уларни паронимлар деб атайдилар. Асосан битта товуши билан ўзаро фарқланадиган бундай сўзларнинг маъноларини билиб бориш ва нутқда улардан тўғри, ўринли, мақсадга мувофиқ фойдалана олиш киши нутқининг ўзига хос, бетакрор ифода топишида қўл келади. Бу галги мақоламизда баъзан билиб, баъзан билмай хато қўллаб келадиган бир неча пароним сўзлар ҳақида фикрлашамиз.Асл ва асил. Асл сўзи бирон-бир нарсанинг “энг олдинги, ўзгармасдан аввалги” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 4-жилд, 326-бет) маъносини билдиради. Масалан, “Қазисан, қартасан, асли наслингга тортасан” мақолида асл сўзи “келиб чиқиш насли” маъносида қўлланган. Ёки “Бирпасда асл ҳолига қайтди” жумласида ҳам “олдинги, ўзгармасдан аввалги” маъносида келган. Агар биз бирон-бир нарсанинг, дейлик, маҳсулотнинг “энг яхши, жуда сифатли эканлиги, таркибига бегона модда қўшилмаганлиги ёки қалбаки эмаслиги”ни билдирмоқчи бўлсак, асил сўзини қўллашимиз лозим. “Асил айнимас, айниса ҳам чиримас” мақолида “асил айнимас” дейиш билан “тоза мол, яхши нарса ёмон чиқмайди” дейилмоқчи. Аммо қуйидаги жумлада асл сўзи ўрнида асил қўлланиши зарур эди: Бутик – французча “Вoutique” сўзидан олинган бўлиб, унда асосан маълум бир тоифадаги мижозларга мўлжалланган асл моллар сотилади.Энди жумладаги асл моллар бирикмасидаги асл сўзини асил билан алмаштирсак, “асил моллар” бирикмаси юзага келади ҳамда юқорида айтганимиздек, “энг яхши, жуда сифатли, қалбаки бўлмаган моллар” маъноси англашилади.Яна бир сайтда аҳолини қалбаки маҳсулотни ҳақиқийсидан фарқлашга бағишланган “Эҳтиёт бўлинг, Made in China!” мақоласида ҳам асил сўзи қўлланиши лозим ўринда асл чалкаш қўлланган: Мисол учун, сиз-у биз ишлатиб юрган “iPhone” телефонлари ҳам айнан Хитойда сиз фойдаланиб турган ҳолатга келтирилади ва улар асл моллар ҳисобланади. Бу ўринда ҳам муаллиф “асл моллар” дейиш билан “қалбаки бўлмаган моллар” демоқчи.Бўйича ва бўйинча. Бўйича кўмакчи сўз бўлиб, “мувофиқ, биноан, кўра”, “оид, тегишли”, “соҳасида, масаласида”, “ҳолатида, шаклида” маъноларини ва қишлоқ, туман, вилоят каби сўзлар билан бирга келиб, воқеа-ҳодисанинг ўша жойга тегишлилигини билдиради (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 1-жилд, 404-бет). Масалан: 1. Чол одати бўйича сойга ювинишга тушди-ю, қайтишга мадори етмай қолди. (Ш.Холмирзаев, Қария) 2. Ҳарқалай, мактабда чопиш, сакраш, муштлашиш – бокс бўйича илғорлар қаторида эдим. (Ш.Холмирзаев, Оқтош) 3. Зоҳиднинг бу даргоҳга келишидан мақсади дастлабки иш бўйича ҳақиқат тагига етиш. (Тоҳир Малик, Шайтанат) 4. Саттор юриб кетаётган бўйича ўгирилиб қаради. (Пиримқул Қодиров, Эрк) 5. Шаҳар бўйича фақат обком секретари Ражабовни деразаси ёруғ бўлиб турибди. (Тоғай Мурод, Бу дунёда ўлиб бўлмайди)Бўйинча сўзи “от, эшак каби ҳайвонлар бўйнига хомут остидан кийдириладиган, усти тери, ичига похол солинган ҳалқа шаклидаги абзал”ни билдиради. (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 1-жилд, 403-бет) Бироқ аксар нашрларда от-улов абзали маъносидаги бўйинча сўзи бўйича кўмакчиси ўрнида хато қўлланади. Кузатинг: “La Gazzetta dello Sport” нашрининг таъкидлашича, “Рома” мутасаддилари бош мураббий Жозе Моуриньо талабига кўра, келаси мавсум учун кучли таркибни шакллантириш бўйинча иш олиб бормоқда. Футбол бўйинча Англия Премьер-Лигасида 1-тур беллашувларига расман якун ясалди.Тўғри, ўзбек тили тарихида бўйинча сўзи бўйича кўмакчиси ўрнида қўлланган (Ажаби шулки, идорада ғалат ёзилиб келган исмларни тўғри ёзиб юборилса, эгалари рози бўлмайдур. Исмлари арабий экан, араб қоидаси бўйинча “алиф” — “лом” ила ёзсанг, шикоят этарлар. (Маҳмудхўжа Беҳбудий, Жаҳолат дардларидан). Аммо ҳозирги ўзбек адабий тилида лексик меъёр бўйича сўзини талаб қилади. Бизнинг кузатишларимиздан мазкур хатоликнинг шевада ёзишдан келиб чиққанлиги маълум бўлди.Ёндош ва ёндаш. Ёндош дегани “ёнма-ён, ёнида турадиган, ёнида жойлашган” ва “бири иккинчисига боғлиқ бўлган, бири бошқасига алоқадор” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2-жилд, 39-бет) маъноларини билдирадиган сифат сўздир. “Бизнинг уйимиз раиснинг уйига ёндош эди” деганда ёндош сўзи “ёнма-ён, ёнида жойлашган” маъносини ифодалаган. Ёндаш сўзи эса “ниманингдир ёнига келмоқ, яқинида бўлмоқ” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2-жилд, 38-бет) маъносини билдирадиган феъл сўз. “Яхшига ёндаш, ёмондан қоч” мақолида шу сўз қўлланган ва яхши кишиларнинг “ёнида бўл” маъносини билдирган. Нутқда бу сўзларни фарқламай қўллаш камида услубий хатога сабаб бўлса, кўпи билан кулгули вазиятни юзага келтиради. Масалан: Дунё ҳамиша иккига, оқ ва қора, яхши ва ёмон, ёруғлик ва зулмат, ҳа ва йўққа бўлинади. Бошқа ранглар бўлса, оқ ёки қорага ёндаш ранглардир. Аслида мазкур жумлада ёндош сўзи ишлатилиш лозим эди, чунки “бошқа ранглар оқ ёки қора рангга яқинроқ ранглар” дейилмоқчи.Ёнилғи ва ёқилғи. Кундалик сўзлашувда, оммавий ахборот воситаларида мунтазам бири ўрнида иккинчиси алмаштириб ишлатиладиган паронимлардан ҳисобланади. Аслида ёнилғи сўзи “бензин, керосин, нефть каби ёнадиган суюқ моддалар”ни (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2-жилд, 39-бет) билдиради: Самолётга фақат учиб боришгагина етадиган ёнилғи қуйилади. (Саид Аҳмад, Умрим баёни) Ёқилғи сўзи эса “ўтин, кўмир каби ёқиладиган нарсалар” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 2-жилд, 55-бет) маъносини ифодалайди: Шу газга ишониб, етарли миқдорда ёқилғи жамғармагани туфайли кўпқаватли уйлардаги оилаларнинг қишда совуқ қотиши инсофданми?! (Асад Асил, Алқор, нега кўзинг тўла ёш) Диққат қилсангиз, биринчи жумлада суюқ модда – бензин, иккинчи жумлада ўтин ёки кўмир назарда тутилган.Қуйидаги мисолларда эса ёнилғи ва ёқилғи сўзлари чалкаштириб қўлланган: Оғир об-ҳаво шароити, ёнилғи, озиқ-овқат танқислиги, кийим-кечаклар яроқсизлиги оқибатида қўшинининг маълум бир қисмини йўқотгандан сўнг Перовский Хивага юришини тўхтатишга мажбур бўлади. (Мажид Ҳасаний, Юрт бўйнидаги қилич ёки истило) Маҳсулотларимиз ичида А-80, А-91, А-93, А-95, авиакеросин, дизель ёқилғиси, мазутлар бор. (Шарқ юлдузи) Энди ўзингиз ушбу жумлалардаги ёнилғи ва ёқилғи сўзларининг ўрнини алмаштирсангиз, услубий хато бартараф бўлади.Хурма ва хурмо. Хурма сўзи “қатиқ ивитиш, сут ва бошқа суюқликларни сақлаш учун ишлатиладиган сопол идиш” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 4-жилд, 326-бет) маъносини билдиради: Фотиҳадан кейин Офтоб ойим товоқни хурмага, хурмани товоққа уриштириб куёвга қатиқ олиб чиқди. (Абдулла Қодирий, Ўткан кунлар) Хурма қўшқулоқ ҳам дейилади: Саид Жалолхон раиснинг олдидаги қатиқни қўшқулоғи билан олиб чиқиб ариққа ташлади. (Абдулла Қаҳҳор, Башорат) Хурмо сўзи эса асли ватани “тропик ва субтропик мамлакатлар бўлган, ҳозирда Ўзбекистонда ҳам ўсадиган мевали дарахт ва унинг усти тўқ сариқ, ичи жигарранг меваси” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 4-жилд, 326-бет) маъносини англатади: Дастурхонларга ширинликлар, хурмолар, норинжлар, бошқа анвойи мевалар қўйилди. (Пиримқул Қодиров, Авлодлар довони)Бироқ айрим оммавий ахборот воситаларида хурмо сўзини хурма тарзида чалкаш қўллаш ҳолатлари учрайди: Маълумотномага кўра, ҳар бир томорқада гилос, олма, нок, шафтоли, хурма, ўрик, анжир, беҳи-ю ҳоказолар экилиши зарур экан. (“Қашқадарё” газетаси) Бу ўринда хурмо сўзини қўллаш билан услубий хатолик баратараф бўлади.Ўтказмоқ ва ўтқазмоқ. Мазкур паронимик жуфтлик ҳам кундалик сўзлашув ва оммавий ахборот воситаларида ўзаро алмаштириб қўлланади. Ўтказмоқ сўзи “кимгадир ўтиш учун имконият яратиб бермоқ, йўл бермоқ” (Маъруфов А. Паронимлар луғати. (Талаффузи яқин сўзлар) – Тошкент: Ўқитувчи, 1974. 47-бет) маъносини билдиради: Қани солдат, бир азаматлик қилиб, мени ўтказиб юбор-чи, рухсатномам меҳмонхонада қолиб кетибди. (Аҳмаджон Мелибоев, Қирқ бешинчи бекат) Ўтқазмоқ сўзи эса “кимсанинг ўтириши учун жой бермоқ, ўтиришга кўмаклашмоқ”, “экмоқ” (Ўзбек тилининг изоҳли луғати, 5-жилд, 184 – 185-бетлар) маъноларини англатади: 1. Ўшанда онаси қизини рўпарасига ўтқазиб, чоршанба куни фотиҳа, келаси ҳафтада никоҳ тўйи бўлажагини айтганда, Қоракўзбегим ҳайрон бўлгани йўқ эди. (Рисолат Ҳайдарова, Жавзо) 2. Отадан қолган кулбани эпақага келтириб, ҳовлига тўрт-беш туп кўчат ўтқазиб, томорқани сотди. (Шукур Холмирзаев, Озодлик)Қуйидаги мисолларда эса ҳар икки сўз чалкаш ишлатилган. Қиёслаб кўринг: Файзулла ноилож ўн минг сўм чиқариб берди. Эркаклар уларни ўтқазиб юборишди. (Абдуқаюм Йўлдошев, Тўй) Тадбирдан мақсад Бричмулла ўрмон хўжалиги ишчиларига дарахтлар ўтказиш ва ўрмонни муҳофаза қилиш тадбирларида амалий кўмак кўрсатишдан иборат бўлди. Муҳтарам ўқувчи! Эҳтимол, Сизлар ҳам бу каби сўзларнинг хато қўлланиш ҳолатларини кўргандирсиз... Ёки ўзингиз паронимлардан қай бирини қўллашда иккиланган чиқарсиз... Паронимлар луғатини бир варақлашни тавсия қиламиз.Ўтган галги мақоламизда суннат тўйи билан боғлиқ маросимлар борасида сўз юритилган эди.“Ўзбекнинг ўз сўзлари” рукнимиз орқали ҳар ҳафтада ўзбек тилига оид жуда қизиқ маълумотларни билиб оласиз ва сўз бойлигингизни оширасиз.Аввалги материаллар:Шашлик ё кабоб: қайси бири ўзбекчалигини биласизми?Алмисоқдан қолган, гўрига ўт қаламоқ: иборалар тарихини биласизми?Энг кўп хато ёзиладиган сўзлар — рўйхатБу қизиқ: ўзбек миллий болалар ўйинларини биласизми?“Хумпар, хўтик, қулун”: уй ҳайвонлари ўзбекча қандай тўғри аталади.Ёввойи ҳайвонлар ўзбекча қандай аталишини биласизми?Паррандалар ўзбекча қандай тўғри аталадиҚўл учида, бир пул: ўзбекча ибораларга оид қизиқарли тест, Билимингизни синаб кўрингЯкшанба куни тест ўтказамиз, билимингизни синаб кўришингиз мумкин! Telegram-каналимизга обуна бўлиб, кузатиб боринг.

ўзбекистон

2023

Янгиликлар

uz_UZ

талаффузи бир-бирига ўхшаш сўзлар пароним маълумот мисол хурмо хурма ёнилғи ёқилғи паронимлар луғати