ТОШКЕНТ, 1 окт — Sputnik. Бу аллақачон содир бўлиши керак эди: америкалик сиёсатчи айтганидай – бугунги кризисдан Америка иккала партиясини ҳам йўқотиб чиқади деган эди. Демократик ва Республикачилар партияларидан иборат тизим таъмирлашни эмас, тўлиқ алмаштиришни талаб қилади.
Foreign Policy журналининг ёзишига кўра, бугунги кунда АҚШ жамиятидаги бўлиниш шу даражага етган-ки, ҳар бир партия бирлигини фақат бошқа партияга бўлган нафрат ёрдамида ушлаб турибди. Республикачилар Трамп атрофида жамланган, акс ҳолра мамлакатла “Маркс революцияси" бўлади. Демократлар ҳам қолишмайди – улар фақатгина Трамп иккинчи маротаба сайловда ғолиб чиқиши қўрқувга солгани учун бирга бўлиб туришибди, акс ҳолда мафкуравий сабабларга кўра бир бирларини ғажиб ташалаган бўларди.
Мақола муаллифи Ли Дратман ушбу вазиятдан чиқиш учун ҳар бир сайлов участкасида номзодларнинг узун рўйхати бўйича овоз беришни таклиф қилмоқда. Худди Ирландия, Австралия ва ... (наҳотки?) Россияда бўлганидек. Ушбу услуб кўп партияли тизим яратишда ва вазтятдан чиқишда ёрдам бериши мумкин.
Кўриб турибмизки, Америкадаги инқироз яна бир марта ҳамма учун муҳим бўлган саволни қўймоқда – қандай сиёсий тизим яхши? Бир, икки ёки кўп партиялими?
Бир партияли тизим – нафақат собиқ СССРда бўлган. Кўплаб давлатлар ушбу тизимдан ўтган. Унда ягона партияга ўзининг мустақил фикрига эга бўлган ҳар қандай фуқаролар қўшилган. Бунга яққол мисол – Сингапур. У ерда ушбу тизим 60 йиллардан буён ишлаб келмоқда ва энди энди ўз “чарчоғини” кўрсатмоқда. Шундай тизимлар Ҳиндистон, Хитой, Тайванда ва деярли бутун Африкада ҳам ишламоқда. Бундай тизим нимаси билан хавфлилигини ҳам барча яхши билади – дастлабки муваффақиятлардан сўнг у туриб қолиши мумкин. Унда дастлабки ғоялар ўрнига юқоридан буйруқни кутадиган ижрочиларга айланиб қолиши мумкин. Шунингдек бошлиқлар фикрига қўшилмаганларни “тозалаш” хавфи ҳам бор.
Икки партияли тизим – АҚШ мисолида кўрганимиздек, жамият аста секин ҳар бири ўз қадриятларига эга бўлган, лекин бир-бирига нафрат билан қарайдиган 2та тенг гуруҳга бўлиниб қолиши мумкин. Бунда қарама қаршилик фуқаро уруши даражасигача кучайиши мумкин. Кимга керак бунақа тизим?
Кўп партияли тизимнинг ҳам ўз муаммолари бор: масалан, дастлаб мустақил бўлган партияларнинг бир-бирига қўшилиши, турли блок ва альянслар пайдо бўлиши хавфи. Оқибатда икки партияли ёки бир партияли ҳукумат монополия тизим ҳам келиб чиқиши мумкин.
Ўша мақолада АҚШ ички сиёсий тизими тўғрисида Ли Дратман яна бир қимматли фикрни билдирган. Бугунги воқеалар одатий ҳол, чунки ҳар 24-36 йилда АҚШ сиёсий тизимида цикл алмашади, кейин ҳаммаси изига тушиб кетади, - деди сиёсатшунос.
Бугунги АҚШ тизими асосан 1980 йилларда пайдо бўлган эди. АҚШ 70 йилларда – Вьетнам урушида мағлубиятга учраганидан сўнг жамият шартли икки гуруҳга бўлинган эди. Бири – урушда иштирок этганлар бўлса, иккинчиси – унга қарши бўлганлар. Биринчи гуруҳ фаол ташқи сиёсат тарафдори бўлса иккинчиси кўпроқ ижтимоий муаммоларга эътибор бериш тарафдори бўлганлар эди. Лекин аксарият масалалар бўйича уларнинг иккаласи ҳам ҳамфикр эди. Шу сабабли ҳам тизим яшунча йил яхши ишлаб келди.
Энди бўлса, балким Америка жамияти учун икки партияли тизим мос келмай қолгандир? Балким уларнинг бугунги ривожланиш даражасига бир партияли ёки кўп партияли тизим кўпроқ мос келар?
