АҚШнинг ҳозирги миллий офати биринчи навбатда Ироқдаги муваффақиятсиз авнтюрасидан кейин бошланди (ёки қўзғатилди): бу ҳозирда худди яққол бўлган қатор воқеалардан келиб чиққандай. Америкада эндигина чоп этилган бу китоб нафақат 2003 йил март ойида Ироққа аралашувни қандай ва ким томонидан амалга оширилганлиги батафсил таҳлил қилингани учун яхши. Шунингдек, у гап нафақат ўша пайтда ҳукмронлик қилган гуруҳ - Жорж Буш ва бошқаларнинг номувофиқлигидалиги тўғрисида мунозаларални келтириб чиқармоқда.
"Номувофиқлик қаердан келиб чиқади?" каби чуқур сабаблар ҳам мавжуд... Гап Роберт Дрейпернинг "Урушни бошлаш. Буш маъмурияти қандай қилиб Американи Ироққа қандай қилиб жалб қилди" (To Start a War, by Robert Draper, китоб номи -таҳр.) асарида. Муаллиф Буш оиласи билан дўстона муносабатларда бўлган - бу китобни ёзишни бошлаган пайтгача: шундан собиқ президент у билан гаплашмай қўйди. Бошқалар бу ишни қилмади. Дрейпер ўша даврнинг юзлаб амалдорлари билан суҳбатларни йиғди, бу матнни кўп ҳам ўқилмайдиган, аммо жуда фойдали қилади.
Келинг, масалани бизнинг замонамизнинг одами кўзи билан кўриб чиқайлик - бу америкалик бўлиши шарт эмас. Ироқдаги уруш Америка ва дунёга нима олиб келди?
1. Энг равшани: 90-йилларнинг охиридаги дунёда ҳозир уни бошқараётган ягона супер қудратли давлат мавжуд деган тасаввурлар пучга чиқди. Чунки супер қудратли давлат барчага заифлиги аниқ рақиб билан урушда албатта ғалаба қозониши мумкинлигини кўрсатди (60-70-чи йилларда Ҳиндихитойдан фарқли ўлароқ), аммо бундай ғалаба ғолибни ҳам яксон қилади.
2. Маълум бўлдики, бундай вазиятда энг яқин иттифоқчилар (Германия ва Франция), шунингдек, хайрихоҳ ҳамкорлар (Россия) ҳам ўз нуқтаи назарига эга бўлиши мумкин ва керак бўлганда Американи эътиборсиз қолдириши мумкин.
3. Шундай бўлдики, бир мамлакатни (яъни Ироқни) эгаллаб олган Америка ўзининг молиявий ва бошқа қудрати бўлишига қарамай, бу мамлакатни бахтли ва гуллаб-яшнаётган қила олмади. Демак, АҚШнинг (ва Ғарбнинг) сиёсий ва қадриятлари тизимлари экспортга мос эмас, бу дунёдаги ўнлаб давлатларнинг тўғри фикрлаши ва хатти-ҳаракатларига олиб келади. Яъни, Америкасиз ҳам нафақат яшаш мумкин, балки зарурдир ҳам.
4. Ва Америка жамоатчилигининг бугунги кундаги бутун бошқарув тизимининг бўлиниши ва мафкуравий инқирози тўғрисида ҳали изланишлар олиб борилмаган саволи бор, молиявий жиҳатларини гапирмаса ҳам бўлади - агар Ироқ авантюраси бўлмаганида мамлакатда бу фалокат содир бўлармиди? Қандай бўлмасин, Ироқ бунга муҳим ҳисса қўшди.
Дрейпернинг китоби биринчи навбатда бизга кўринишидан тасодифий сюжетни ёритиб бермоқда: Америка разведкасининг таназзулга учраганини. Маълум бўлишича, 90-чи йилларнинг охирида Марказий разведка бошқармаси Билл Клинтон маъмуриятида агентликни бир неча қисмга бўлиниб кетиш эҳтимолига қадар муаммоларга дуч келган. Аммо 2001 йил 11 сентябрда теракт содир бўлди ва бошқарманинг ўша пайтдаги раҳбари Жорж Тенетда таъсир доирасини тиклашга умидлар пайдо бўлди.
Айтганча, 90-чи йилларда Марказий разведка бошқармасининг муваффақиятсизликлари ўзининг ва турлича сабаблари бўлган, аммо кейинчалик кулгили вазият юзага келди - айнан Яқин Шарқда (бу бутун Ироқ воқеаси натижаларига кўра маълум бўлди) ақлли ва қобилиятли мутахассислар етишмаслиги аён бўлди. Кейин эса Тенет исботлаб бўлмас нарсани исботлаш керак бўлиб қолди - Ироқ етакчиси Саддам Ҳусайн 11 сентябрь террор ҳужумини амалга оширган "Ал-Қоида"* билан яширин иттифоқчилигини ва АҚШга қарши оммавий қирғин қуроли тайёрлаётганини исботлаши керак эди.
Бундай ҳолатларда ёмон разведка ўзини қандай тутади? У сохта нарсаларни тайёрлаб, уларга ишонишни сўрайди. Дарвоқе, 2003 йил билан таққослаганда вазият деярли ўзгармади, "Россиянинг Америка сайловларига аралашиши" ҳақидаги ярамас воқеа ҳам соҳта материалларга асосланган эди. Умуман олганда, ақлли разведка давлатга катта пул тежаб беради, аҳмоғи катта муаммоларни келтириб чиқаради.
Аммо битта идоранинг муваффаққиятсизлиги – бу камдан-кам учрайдиган ҳол. Агар Жорж Буш шахсан ва у тайинлаган одамлар МРБдан бу каби сохта маълумотларни талаб қилмаган бўлганида, Ироқда фалокат рўй бермаган бўларди. Ҳа, Тенет ўз идорасини Саддам АҚШ учун таҳдид деган фикрни "оммага сотадиган" агентликка айлантирди. Аммо уни бунга ўша даврнинг деярли барча асосий қаҳрамонлари - Мудофаа вазири ўринбосари Пол Вулфовиц ва унинг бошлиғи Дональд Рамсфельд, вице-президент Дик Чейни ва биринчи навбатда президентнинг ўзи мажбурлашди.
Улар буни нима сабабдан қилдилар? Чунки улар глобализмнинг мафкурачилари бўлган, яъни Американинг бутун дунё бўйлаб тўсиқларсиз етакчилигини. Ҳатто олдинги лавозимларида ҳам, 90-чи йилларнинг охирларида улар Конгресс томонидан "Ироқни озод қилиш тўғрисида" қонун қабул қилинишига эришдилар, комиссиялар туздилар, ва бу комиссиялар аслида МРБни Ироқдан (ва шу билан бирга Эрон ва Шимолий Кореядан) келиб чиққан "таҳдид"ларга эътибор бермаганликда айбладилар. Террорчилар Нью-Йоркка ҳужум уюштирганларида эса, мамлакат бошқариб бўлмайдиган истерияга шўнғиди, ва бундан бу одамлар фойдаланмай қўймади.
Бушга келсак, китобга кўра, у учун Саддам нафакат шунчаки ҳайвон эмас, балки уни ҳокимият устида қолдириш мисли кўрилмаган иш бўлган. Ва бошқа нотўғри чет давлатлар раҳбарларини ҳам: ниҳоят Американи ҳозирда ўша ягона супер қудратли давлат эканлигини кўрсатиш вақти келди.
Натижада: Дрейпернинг сўзларига кўра, маъмуриятда Ироқда уруш бошлаш-бошламаслик тўғрисида бирорта ҳам мунозара бўлмаган. Фақатгина қачон ва қандай амалга ошириш кераклиги ҳақида гаплар бўлган ҳолос.
Бу қандай вазият бўлдики, ҳокимият устида тайёр ғоялари бор одамлар бўлгани ва уларнинг қўл остида бўлганлар фақатгина ушбу олдиндан белгилаб қўйилган ғояларга мос келадиган далилларни тақдим этишлари керак. (Айтганча, худди шундай ҳолат ҳам бугун АҚШда содир бўлмоқда, лекин асосан Хитойга нисбатан; кечагина шунга ўхшаш нарсалар Россияга нисбатан ҳам содир бўлган).
Хуллас, ғоялар олдиндан қўйилса ва далиллар ҳам уларга мос келиши керак бўлса - бу давлатнинг ҳукмрон синфининг жоҳиллиги ва таназзули деб аталади. Ва умуман, унинг ўқимишли синфининг таназзулга учраши аталади. Агар бирон бир президент, бош вазир ёки қиролларни қандайдир тарзда алмаштириб бўлса, бутун миллат анча мураккаброқ. Бу фикр Дрейпернинг китобига муносабатларда тез-тез учраб турибди: "Бизнинг жамиятимиз зиёга қарши", "мактабларимиз кўринишидан тарихни, жамиятшуносликни, маданиятни ўргатаётгандай, аммо аслида кўпинча пул йиғиб, бунинг эвазига таълим бергандай бўлмоқдалар"...
АҚШда ва унинг иттифоқдош мамлакатларида таълимнинг таназзулга учраётгани ҳақида 90-чи йилларда жиддий муҳокама эта бошладилар, кўриб турганимиздек, "Ироқ" ва бошқа муаммоларнинг илдизлари шу даврдан униб чиқмоқда. Ва бу суҳбатлар яқин орада тугамайди.
* Россияда тақиқланган террорчилик ташкилоти.
Манба: РИА Новости.
