Шу кунларда барча Евросиё давлатлари, ЕОИИ ва КХШТ аъзолари умумий муаммо - коронавирус эпидемиясига дуч келмоқдалар. АҚШ ва Европа Иттифоқи тажрибаси шуни кўрсатадики, хавф энг ривожланган давлатлар учун ҳам соғлиқни сақлаш, ҳам узоқ муддатли иқтисодий ривожланиш нуқтаи назаридан муҳимдир.
Иттифоқдош давлатлар бир-бирига ёрдам бериб, кескин муаммоларни биргаликда ҳал қилишлари керак. 10 апрелга иқтисодий вазиятни барқарорлаштириш ва пандемияга қарши кураш чораларини мувофиқлаштириш бўйича ЕОИИ Ҳукуматлараро кенгашининг мажлиси белгиланган. КХШТ мамлакатлари ўртасида доимий маслаҳатлашувлар давом этмоқда. Аммо амалда қандай иш кетмоқда? Муваффақиятлар ва муваффақиятсизликлар қандай?
Вирусга қарши кураш
Тиббий муаммоларни ҳал қилиш кўплаб МДҲ мамлакатлари учун оғир масала бўлиб қолди. 90-йиллар тиббиётга қаттиқ таъсир кўрсатди, иқтисодий таназзул ривожланиш учун тўсиқ яратди. Натижада, кўплаб давлатлар эпидемияларга заиф бўлиб чиқди, шу жумладан гуллаб-яшнаган Қозоғистон ҳам яқинда Россияга гуманитар ёрдам сўраб мурожаат қилди.
Россия фактори айниқса муҳимдир, чунки бу мамлакат илғор тиббиёт ва биологияни сақлаб қолди, ҳатто АҚШ ҳам ҳозирда унинг махсус ускуналарини сотиб олмоқда. Қиш охирида Москва Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистонга, шунингдек, МДҲнинг бошқа мамлакатларига коронавирус ташхиси учун тест-тизимларини ва зарур кимёвий моддаларни топширди. Қирғизистонда Москвадан 7,5 минг тест-тизимларини олишгани айтилди, улар республиканинг диагностика воситаларига бўлган эҳтиёжини тўлиқ қондирди.
Бундан ташқари, Россияда коронавирус вакцинасининг учта прототипи яратилди, уларнинг синовлари май ойида бошланади. Бу ишда машҳур "Вектор" (Новосибирск) ва бошқа бир қатор илмий марказлар иштирок этмоқда. Россияни КХШТ ва ЕОИИга аъзо давлатларнинг илмий-тадқиқот институтларига тадқиқот ва вакциналарни жорий этишда иштирок этишига рухсат беришга тайёр эканлиги ҳақида маълумотлар мавжуд.
Ўз-ўзини изоляция қилиш жараёнларини тартибга солиш бўйича ёрдам ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Россиянинг "Яндекс" компанияси одамларнинг фаолияти устидан 24 соатлик мониторинг тизимини ("Ўз-ўзини изоляция қилиш индекси") ишлаб чиқди, у ҳозирда Россия шаҳарларида ишламоқда ва Минск, Ереван ва Нур-Султонда синовдан ўтказилмоқда. Келгусида лойиҳа янада кенгайтирилиши мумкин ва қўшни давлатлардаги эпидемияга қарши тадбирлар самарадорлигини баҳолашга ёрдам беради.
Ва ниҳоят, фавқулодда, Россия ҳарбий шифокорларнинг Италиядаги операцияси каби ёрдам варианти ҳам муҳокама қилинмоқда, аммо ҳозирча Евросиё блокининг бошқа давлатлари мустақил равишда курашишга ҳаракат қилмоқдалар. Шундай қилиб, Қозоғистон кейинчалик эпидемияга қарши курашда ўз бўлинмаларидан фойдаланиш учун резервдаги аскарларни жалб қилишга ҳам борди.
Ҳамма учун асосий вазифа - эпидемиядан омонлик билан ўтиш
Профилактик чоралар туфайли Евросиёда эпидемиядан тўғридан-тўғри зарарланиш чекланган, аммо баъзи мажбурий чоралар халқаро савдога, шу жумладан зарур товарлар етказиб берилишига зарар етмоқда. Пандемия озиқ-овқат таъминоти занжирларини йўқ қилиб "очлик спиралини" ишга тушира бошлади.
Ушбу муаммо ЕОИИ ваколатига киради. Хусусан, Евроосиё Комиссияси ўз уйида тақчиллик пайдо бўлишини олдини олиш учун бир қатор озиқ-овқат маҳсулотларини, шу жумладан ун ва дон маҳсулотларини учинчи мамлакатларга экспорт қилишни чеклади. Бу қўшни давлатлар, шу жумладан, Ўзбекистон ва Тожикистонда ҳам ташвиш уйғотди. Аммо маҳаллий ҳокимият чакана нархлар ошиб бораётган бўлса-да, вазиятни захиралар ҳисобига ҳал қилишмоқда.
Асосий ютуқ - йўловчилар ташиш бўйича чекловларга қарамай, юклар ташилиши сақлаб қолинди. Давлат хизматлари ва бизнес вакилларининг иши темир йўлларидаги, сув йўллари алоқани ва автотранспорт ташувларини қисман сақлаб қолишга имкон берди. Бу маҳаллий узилишларга қарамай, озиқ-овқат маҳсулотларини ЕОИИнинг барча пунктларига етказишга имкон беради.
Муҳим янгиликлардан бири шундаки, Россия дон маҳсулотларининг экспортига қўйилган тақиқни олиб ташлади ва бир қатор озиқ-овқат маҳсулотларини экспорт қилишни қисман чекласа-да, Қозоғистон каби уни бутунлай тўхтатмади. Ҳукумат эпидемияга қарамасдан агросаноат мажмуаси нормал ишлашини ва экин ишларини олиб бораётганини таъкидлади. Беларусь ҳам озиқ-овқат маҳсулотлари таъминотини сақлаб қолишга ваъда берди.
Марказий Осиё мамлакатлари, шу жумладан "ёпилиб олган" Қозоғистон, Россиядан гўшт ва балиқ маҳсулотларини, шунингдек шакар ва бошқа озиқ-овқат маҳсулотларини етказиб берилишига мухтож. Қозоғистон етказиб беришни тўхтаганини ҳисобга олган ҳолда, Россия бир қатор Евросиё дон бозорларини тўлдиришига тўғри келади.
Тиббий ниқоблар ва баъзи дори-дармонлар билан боғлиқ вазият янада мураккаб, уларга бўлган талаб бир неча бор ошди, аммо умид борки, умумий саъй-ҳаракатлар ёрдамида юзага келган муаммолар яқин келажакда ҳал қилинади. Бундан ташқари, эпидемияни бошланғич босқичида ёрдам учун Москвадан миннатдор бўлган ва ўзаро ёрдам беришга ҳаракат қилаётган Хитойдан етказиб бериш орқали вазият яхшиланмоқда.
Меҳнаткашлар
Ушбу вирус деярли барча ЕОИИ мамлакатлари меҳнат бозорларига таъсир ўтказди. Хизмат кўрсатиш соҳасидаги кўплаб корхоналар фаолиятни тўхтатди, транспорт ташувлари қисқарди ва компанияларнинг бир қисми фаолияти тўҳтади. Бошқа мамлакатларидаги меҳнат мигрантлари оғир вазиятда қолишди, улар ишларидан айрилди ва ўз ватанларига кетишда чекловларга дуч келдилар.
МДҲнинг кўпчилик мамлакатлари 23 мартдан кейин чет элда дам олаётган ва ишлаган 330 мингдан ошиқ фуқароларини ўз ватанларини етказган Россия каби ўз фуқароларини эвакуация қилиш учун бундай кенг кўламли операцияларни амалга оширишга қодир эмас. Россия аэропортларида юзлаб Тожикистон, Ўзбекистон ва Қирғизистон фуқаролари тиқилиб қолишди, уларни миллий авиакомпаниялар парвозлар сонининг қисқариши ва чипталарга талабнинг ошиши туфайли олиб кета олмаяпти. Элчихоналар бир қатор чартер рейсларини ташкил қилмоқдалар, аммо ҳозирча бу оқимни уддалай олмаяптилар.
Россия ҳукумати юзага келаётган муаммоларни камайтиришга ҳаракат қилмоқда. Ички ишлар вазирлиги мигрантнинг аризасига биноан Россияда қолиш учун рухсатномани ҳудудий органларда автоматик равишда узайтирилиши тўғрисида эълон қилди. Муддатларни бузганлик учун жарималар, форс-мажор вазияти сабабли бекор қилинди. Аммо расмийлар чет элликларнинг уй-жойи ва ишлаши билан боғлиқ барча муаммоларни бартараф эта олмаяпти.
Ҳаммадан камроқ реал ишлаб чиқаришда ишлаганлар жабр кўрди. Озиқ-овқат дўконлари, кўплаб қурилиш майдонлари ва қишлоқ хўжалиги ва саноат корхоналари ўз фаолиятини давом эттирмоқдалар. Қатъий чекловлар амал қиладиган корхоналарда ўз ҳодимларига руҳсатномалар жорий этилмоқда. Бироқ кафе ва сартарошхоналар ёпилмоқда, таксилар хизматига эса талаб пасайиб кетди.
Мамлакатда қонуний равишда иш олиб борган мигрантлар, айниқса ЕОИИ мамлакатларидан келганлари, россияликлар каби тегишли ижтимоий ҳимоя чораларининг аксариятига ва ўз-ўзини изоляция қилиш режими тугагач ишининг тикланишига умид қилишлари мумкин. Бироқ, ишга расмий жойлашмаган ва ҳеч қандай маблағига эга бўлмаган одамлар, ҳеч қандай давлатнинг зиммасига тушмайдиган қийин ҳаётий вазиятга тушиб қолдилар.
Бу ерда фақат оддий одамлар ва "меҳрибонлик вируси" ёрдам бериши мумкин, бундай номни инқироз даврида ўзаро ёрдамнинг ўсиши туфайли журналистлар беришди. Россия нашрларидан бири Москвадаги қаҳвахона эгаси Анзират исмли қирғиз аёлнинг ҳикоясини мисол қилиб келтиради. У карантин учун ижара ҳақини тўлашни кечиктиришга келишди ва москваликларнинг меҳрибонлигига дуч келиб, у ходимларга ёрдам беришга ҳаракат қилмоқда: маблағларини йўқотганларга ёпиқ кафеда яшаб туришга рухсат берди, озиқ-овқат билан ёрдам бермоқда, ижтимоий тармоқлар орқали Қирғизистон фуқароларининг ўзаро ёрдам лойиҳаларини мувофиқлаштиришга ҳаракат қилмоқда.
Бундай ўзаро ёрдам ва яқинингдагини қийин аҳволини тушуниш бу инқирознинг кўплаб оқибатларига ягона ҳақиқий жавобдир.
Яна нима қилиш керак?
Инқироз ҳамкорликнинг янги механизмларини яратиш зарурлигини кўрсатди - ҳеч бўлмаганда у тугагунча. Аввало, гап озиқ-овқат ва дори-дармон бозорини бошқариш ҳақида кетмоқда. ЕОИИ ҳудудида муҳим товарлар савдосига қўйилган чекловларни минималлаштириш ва тақчиллик хавфини бартараф этиш учун турли хил сценарийларда мавжуд захиралар, ишлаб чиқариш ҳажми ва истеъмол даражасини ҳақиқий баҳолаб чиқиш керак. Ўтган йиллар тажрибаси шуни кўрсатадики, асосий маҳсулотлар бўйича иттифоқ ўз эҳтиёжларини қондириши мумкин, фақатгина транспорт ва сотув тизимини тартибга солиш керак.
Шу билан бир қаторда муҳим чоралар қаторида - ЕОИИ мамлакатлари ўртасидаги транспорт фаолиятини чекловларини давлатлар ичидаги маъмурий чегараларга қараганда қаттиқроқ бўлмаслиги учун синхронлаштиришдир. Энг яхши вариант, касалланганлар сонининг кўпайишини тўхтатиш учун чора-тадбирларни қисқа муддатли кучайтирилиши, сўнгра тиббий хизматларнинг махсус визалар тизимидан фойдаланган ҳолда авиапарвозларни аста-секин қайта тиклаш.
Меҳнат бозорида янада мослашувчан ишлаш керак. Россияда, ўз-ўзини изоляция қилиш учун баъзи корхоналарнинг ёпилиши фонида, товарларни уйга етказиб бериш билан шуғулланадиган компаниялар қўшимча ходимларни жалб қилмоқда. Қурилаётган тиббиёт муассасаларида ишчиларга талаб юқорилигича қолмоқда. Қишлоқ хўжалиги ишчиларига мавсумий талаб юқори бўлиши кутилмоқда. ЕОИИ ҳудудида фуқароларни меҳнат бозорида юз бераётган ўзгаришлар тўғрисида хабардор қилишнинг марказлаштирилган тизимини яратиш керак, бунда уни яратишда узоқ вақтдан бери меҳнат мигрантларни бандлиги муаммоларидан ўзларини четлаган қабул қилувчи давлатлар ва элчихоналар иштирок этишлари керак.
Ва ниҳоят, ҳукуматлар ва оддий фуқаролар томонидан умумий таҳдид фонида, коронавирусга қарши туришда атиги ўзаро ёрдам - "меҳрибонлик вируси" керак.
