Ольга Бугрова. Минглаб километрлар давомида – заҳарли химикатлар аралашган шўр қум қатлами, тиканлар ва ташлаб юборилган кемаларнинг занглаган асослари. Ҳозирги кунда Орол денгизи шундай кўринишда. 1995 йил 3 мартда ҳалоқ бўлган сув омборини қутқариш халқаро жамғармаси ташкил этилди.
Ҳатто 60 йил олдин ҳам, Орол денгиз-кўли сайёрадаги тўртинчи йирик ҳисобланган: чуқурлиги 68 м, сув юзаси майдони 68 минг квадрат км. Кейин унинг ҳавзасида жадал хўжалик фаолият бошланди. Ўзбекистон ва Қозоғистоннинг қишлоқ хўжалик ерларини суғориш учун сув Оролни боқадиган Амударё ва Сирдарёни дарёларидан деярли тортиб олинган. Денгиз аввалги қирғоқ чизиғидан 80 ва ҳатто 100 км узоқлашиб кўз ўнгида қурий бошлади.
Заҳарли бўронлар
Ҳозирча Оролни қутқариш халқаро жамғармаси жуда ҳам кўп иш қилмади: сув омборининг шимолий қисмида, Қозоғистон томондан тўғон қурилди. Кўлнинг бир қисми ҳаётга қайтди ва ҳатто балиқ ҳам қайтиб келди. Бироқ, унинг асосий ҳудуди бўйлаб чанг бўронлар ўтмоқда ва уларнинг 500 км атрофида тарқатаётганини ҳеч хавфсиз деб бўлмайди.
Ўнлаб йиллар давомида пеститсидлар билан шафқатсиз қайта ишланган далалардан келган сув оқимлари дарё сувлари билан Орол денгизига келиб тушган. Бу заҳарлар ҳануз кучини йўқотмаган. Бундан ҳам ёмони - "Аральск-7" совет махфий лабораториясининг фаолияти излари. Совуқ уруш даврида у денгизда - Уйғониш оролида жойлашган эди. Аслида, бу бактериологик қуроллар учун синов майдони эди. Сибирь куйдиргиси ва вабо, тиф ва оспа, бруцеллёз ва ҳайвонлардан одамларга юқадиган касалликларининг юқтирувчилари келтирилган лаборатория ҳайвонларида импорт лаборатория ҳайвонларида синовдан ўтказилди.
Сув кета бошлагач, қабрлар очила бошлади. Сўнгги ҳисоб-китобларга кўра, анча вақт олдин материк билан битта токсик чўлга бирлашган оролда ҳамма нарса тоза. Аммо ҳаётийлигини сақлаб қолган камида битта патоген қолмаганига ким кафолат бера олади?
Денгиз сув сўрайди
Орол қуриб қоладиган ягона кўлмак эмас. "Дунёда арид, яъни қурғоқчил ҳудудлардаги кўллар майдонини қисқаришининг умумий тендентсияси мавжуд", - дейди Океанология институти тадқиқотчиси Александр Ижицкий.
"Худди шундай жараёнлар бутун Марказий Осиёда, шунингдек, Хитойда ҳам кузатилмоқда. Калифорнияда Салтон кўли, Африкада Чад кўллари куримоқда, Эроннинг Урмия кўли сезиларли даражада қуриди, Ўлик денгиз сатҳи ўзгариб бормоқда. Аҳолининг кўпайиши билан истеъмол эҳтиёжлари ошмоқда,арид худудлар эса инсоннинг сув мувозанати режимига киришига жуда сезгир. Агар уларга кириши керак бўлган сув етиб келмаса, улар тез ва кескин ўзгарадилар. "
Орол денгизи 20-асрнинг ўрталаридаги каби қирғоқларига қайтадими ёки йўқ, ҳеч ким билмайди. Александр Ижицкий таъкидлаганидек, минтақада сувдан фойдаланиш режимини ўзгартириш бўйича жиддий режалар йўқ. Иқлим ўзгариши бўйича тадқиқотлар озроқ умид бермоқда. Ўртача йиллик ҳароратнинг ошиши туфайли Амударё ва Сирдарё дарёларини тўлдирадиган тоғ музликлари эриб бормоқда. Агар кўпроқ қор эрий бошласа, ушбу дарёларнинг қуриётган денгизга оқими ошади. Глобал исиш Орол денгизига ёрдам беради деган умид бор.
