ТОШКЕНТ, 19 янв — Sputnik. Маълумки бугун миллионлаб фойдаланувчиларга эга бўлган IT-бозорининг йирик иштирокчилари фаолиятининг ишончли давом этиши кўпчилликни қизиқтиради. Уларнинг стабил ишлашидан нафақат оддий фойдаланувчилар, балким йирик тижорий компаниялар, жамоат ташкилотлари давлат органлари фаолияти манфаатдор бўлиши мумкин.
12 Апрел 2019, 20:01
Ўтган йилнинг охирида WhatsApp мессенджери дастурдан фойдаланишнинг янги шартларини эълон қилинган эди. Янги қоидалар 2021 йилнинг 8 февралида кучга кириши ва улардан воз кечган ҳолда фойдаланувчи аккаунти автоматик равишда блокланиши керак эди.
Бундай талаб мессенжер фойдаланувчиларига маъқул келмади. Кўпчиллик ундан воз кечишга қарор қилди ва бошқа платформаларга ўтишни бошлади. Муқобил мессенжерлар орасида энг оммавийси – Telegram бўлди. Шу вақтга қадар АҚШда унчалик оммавий бўлмаган Telegram, қисқа вақт ичида юклаб олиш бўйича энг оммавий дастурлардан бирига айланди. Дастур App Store ва Google Playда юклаб олиш бўйича иккинчи ўринга чиқиб олди. Фақатгина 6-10 январ кунлари Telegram дастурни 5,6 миллион киши юклаб олди, умумий аудитория сони 500 миллиондан ошиб кетди.
Мутлақ очиқ
Хўш нега WhatsAppнинг таклифи бутун дунё фойдаланувчиларнинг ғазабини қайнатди ва ундан воз кечишга сабаб бўлди?
Янги хавфсизлик қоидаларида айтилишига кўра, фийдаланувчиларнинг шахсий маълумотлари Facebookнинг барча дастурлари учун очиқ бўлади. Эслатиб ўтамиз, Facebook WhatsAppни 2014 йилда 19 миллиард долларга сотиб олган эди. Ушбу маълумотлар рўйхатига фойдаланувчи телефон рақами, унинг исми шарифи, смартфон ва уяли алоқа оператори ҳақидаги маълумотлар, IP-адреси, молиявий операциялар ҳақидаги маълумотлар ва бошқалар.
Хўш, бу маълумотларни учинчи шахсга бериш нима учун керак?
WhatsApp таъкидлашига кўра, “айрим” маълумотлар Facebookка берилишидан ҳеч ким зарар кўрмайди, фойдаланувчиларнинг хабарлари шифрланган ҳолда қолади.
Россия электрон коммуникациялар Ассоциацияси бош таҳлилчиси Карен Казарян айтишига қараганда WhatsApp “бўлишаётган” маълумотлар рекламани таргет қилиш учун ҳам фойдаланилиши мумкин.
“Фойдаланувчи ёзишмалари ва суҳбатлари ҳеч қаерга узатилмайди ва шифрланган кўринишда қолади, лекин уларнинг ўғирланиши эҳтимоли ҳар доим бор. Шу сабабли компанияга ишониш ёки ишонмаслик – фойдаланувчининг ишидир. Лекин ҳимоя даражаси барибир юқори, - дейди Казарян.
Бауман номидаги МГТУ рақамли криминалистика факультети профессори Виталий Вехов айтишига қараганда WhatsApp юклаб олиш жараёнида фойдаланувчидан смартфоннинг барча муҳим функцияларидан фойдаланиш учун бир талай рухсатномалар беришни талаб қилади.
“Мессенжер фойдаланувчининг барча шахсий маълумотлари, адреслар рўйхати, смартфон камераси ва микрофонидан масофадан туриб фойдаланиш имконияти ва бошқа функциялар. Фойдаланувчи бунга рози бўлган заҳотиёқ унинг шахсий ҳаёти ушбу дастурни яратган шахслар учун сир бўлмай қолади. Яна бир бор эслатиб ўтаман, WhatsApp - бу АНБ (АҚШ миллий хавфсизлик агентлиги) дастуридир.
Биз бундан сиёсий мақсадларда қандай фойдаланиш мумкинлигини яқинда АҚШда бўлиб ўтган ҳукумат алмашиш жараёнида жуда яхши кузатдик, - дейди Вехов.
Эксперт хулосасига кўра, янги шартлар қабул қилинмасдан олдин ҳам фойдаланувчи дастурни ўрнатган заҳотиёқ ўз шахсий маълумотларидан фойдаланишга имконият очиб беради.
Сабр косаси тўлди
Бутун дунё фойдаланувчилари Эдварда Сноуден очиқлаган ва WikiLeaks сайти орқали эълон қилинган фактларни жуда яхши эслашади. Шундан сўнг кўпчиллик ахборот махфийлиги – бу шунчаки чиройли ваъда эканини тушуниб етди. Шу сабабли ҳам одамлар шахсий ахборотнинг ҳар қандай тарқалишидан қўрқиб қолишган.
Сўнгги кунларда кузатилган, ижтимоий тармоқларда АҚШ президенти Дональлд Трамп ва унинг тарафдорларининг таъқиб қилиниши, Parler хизматининг блокланиши оқибатида - кўпчиллик америкаликлар Telegramга қизиқа бошлаган эди. Рақобат нафасини ҳис қилган Facebook эса Telegram хавфсизлигини шубҳа остига олувчи ва унинг Россия билан боғлиқлигини таъкидловчи хабарлар тарқата бошлади.
Бироздан сўнг эса американинг Coalition for a Safer Web (Хавфсиз интернет коалицияси) номли нодавлат нотижорат ташкилоти Telegramни App Store ва Android маркетдан ўчиришни талаб қила бошлади. Уларнинг фикрига кўра, у ерда расист ва неонацист мазмунли материаллар кўп тарқатилар экан.
Telegram асосчиси Павел Дуров, албатта ушбу айбловларга жавоб берди. Унинг фикрига кўра америкаликлар, фақат сиёсийлашган технологик гигантлар ва монополистларнинг қўлига қараб туришни истамайди. Фойдаланувчилар маълум вақтга қадар чидаб келишган бўлса-да, энди уларнинг сабр косаси тўлган.
Телеграм ўз навбатида, ижтимоий тармоқда зўравонликни чеклашга ҳаракат қилмоқда. Хусусан, ўтган ҳафта давомида администраторлар АҚШ ҳудудида зўравонликка чақирувчи юзлаб хабарларни ўчириб ташлашган.
Россия ташқи ишлар вазири Сергей Лавров ҳам ўзининг йиллик катта интервьюси давомида Telegram борасида тарқалаётган хабарларга изоҳ берди. Вазир хулосасига кўра, АҚШ бир қатор халқаро шартномаларга аъзо эканини ва улар ҳар бир давлатга инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини сақлаш борасида қатор мажбуриятлар юклашини эслатиб ўтди.
“АҚШ ҳали ҳам Инсон ҳуқуқлари ва асосиий эркинликларини ҳимоя қилиш конвенцияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар халқаро пакти аъзоси. Шунингдек, Хельсинки якуний акти, ЕҲХТнинг бир қатор ҳужжатлари, Париж хартияси ва 1999 йилда имзоланган Европа хавфсизлик хартияси аъзосидир” – деди Лавров.
Ўзбекистон нима дейди?
АҚШ ва Ғарб бир вақтлар инсон ҳуқуқлари бузилшида, сўз эркинлиги чекланишида айблаган, Ўзбекистон ҳам бугун АҚШни ўзига келишга чақирмоқда. Масс-медиа фонди васийлик кенгаши раиси Комил Алламжонов ўз Telegram-каналида бу борада ўз фикрларини билдирган.
Алламжонов айтишига қараганда, агар App Store ва Google Play ўз майдончаларидан Telegramни ўчирса, бу ушбу платформаларга ишонган, аксариятни ташкил қилувчи намунали фойдаланувчиларга нисбатан ноҳақлик бўлади.
“Салбий контент исталган мессенджер ёки ижтимоий тармоқда тарқалиши мумкин, ўша Facebook ва Twitterда ҳам, келинг, унда уларни ҳам ёпамиз!”, - дейди Масс-медиа фонди раиси.
Telegram, терроризм, экстремизм, антисемитизм, порнография ва бошқа таъқиқланган контентга қарши энг кўп курашувчи мессенжерлардан биридир. Ушбу тармоқ орқали пандемия даврида миллионлаб одамлар керакли маълумотларни тезкорлик билан олиш имконига эга бўлди, дейди Алламжонов.
“Maъно" тадқиқотчилик ташаббуслари маркази директори Бахтиёр Эргашев айтишга қараганда Ўзбекистонда WhatsAppга қараганда Telegram бир неча баробар оммавийдир шу сабаб ҳам Ўзбекистон томонидан Telegramнинг қўллаб-қувватланиши бу таъбиий ҳолдир.
Америка мессенджердан асосан иш юзасидан фойдаланишга мажбур бўлган фуқаролар фойдаланиши мумкин. Telegram – эса энг оммавий мессенжер ҳисобланади.Бугунги кунда аксарият давлат муассасларининг ва ҳатто президентнинг ҳам ушбу тармоқда расмий саҳифаси бор.
АҚШдаги сиёсий кураш вақтида ижтимоий тармоқ ва турли платформалар унга қандай таъсир ўтказганини кўпчилик яхшилаб кузатиш имконига эга бўлди. Шу орада Signal каби янги мессенжерлар ҳам пайдо бўлди. Лекин электрон гаджетлардан фойдаланаётган ҳар бир фуқаро бир нарсани яхши билиши керак: ҳар қандай гаджетнинг “калити” бор.
Виталий Вехов айтишига кўра, замонавий гаджетларига ишлаб чиқариш жараёнидаёқ масофадан туриб бошқариш кодлари киритилади. Фойдаланувчи маълум дастурни юклаб олганидан сўнг, бошқариш кодларига эга бўлган тузилмалар унинг смартфонига “кириши” мумкин. Бунда шахсий маълумотларни ҳимоя қилишнинг иложи қолмайди.