ТОШКЕНТ, 22 сен — Sputnik. Галия Ибрагимова. Америка Қўшма Штатлари Эронга қарши санкцияларни тўлиқ қайта тиклади. Давлат департементи буни Теҳрон гўёки “ядровий битим” шартларини бажармаётганлиги билан тушунтирди. БМТ ва Европа Иттифоқи америкаликлар важини ишонарсиз деб ҳисоблаб, Вашингтонгнинг фикрига қўшилишдан бош тортди. Оқ уй нимага эришмоқчи ва халқаро ҳамжамиятнинг позицияси қандай – РИА Новости ўрганди.
Бир томонлама босим
“БМТ Хавфсизлик кенгаши Эронга қурол етказиб бериш эмбаргосини узайтирмади. Бироқ АҚШ жим турмади ва санкцияларни қайтарди. Энди улар нафақат Теҳрон, балки барча эмбарго бузувчиларига ҳам қарши”, - деди Майк Помпео ва ЕИ Вашингтонни қўллаш-қувватлашга чақирди.
Аммо муносабат қарама-қарши бўлиб чиқди. Германия, Буюк Британия ва Франция (евроучлик) ташқи сиёсий идоралари раҳбарлари Оқ уй ҳаракатларини қораловчи қўшма баёнот эълон қилишди.
“АҚШ Эрон дастурига оид Қўшма кенг кўламли ҳаракатлар режасидан (СВПД) 2018 йил 8 май куни чиққан ва энди “битим” иштирокчиси саналмайди. Шу боис Вашингтоннинг ҳар қандай қарори юридик кучга эга эмас”, - дея таъкидлашди “евроучлик” вазирлари.
Париж, Берлин ва Лондон, аксинча, санкцияларни енгиллаштиришда давом этмоқда. Вазирлар Эрондан чекловларни олиб ташлаш 2231 БМТ Хавфсизлик кенгаши резолюциясида кўзда тутилганини эслаб ўтишди. Ушбу ҳужжат 2015 йилда келишилган “ядровий битим”ни расман тасдиқлаган.
“Биз доимо уни сақлаб қолиш тарафдори бўлганмиз ва буни давом эттирамиз”, - дея таъкидлашди европаликлар.
Европа ваъдалари
Дональд Трамп икки йил аввал Теҳрон гўёки махфий равишда ядровий дастурни ривожлантираётгани рўкач қилиб, “битим”дан чиққан эди. Ҳеч қанда далил келтирмади, лекин санкцияларни қайтаришни талаб қилди.
Россия, Хитой ва европаликлар буни қоралашди ва ҳужжат АҚШсиз ҳам амал қилишини таъкидлашди. Германия, Франция, Буюк Британия ҳатто компанияларга Эрон билан ҳамкорлик қилишга имкон берувчи махсус қонун қабул қилди. Бизнес АҚШ босимидан хавфсирамаслиги учун INSTEX алоҳида молиявий механизмини ишлаб чиқишди.
Тўғри, самараси чекланган бўлиб чиқди. Компаниялар барибир Эрон бозорни тарк этишди, ва Эрон Ислом Республикаси иқтисодиёти кескин ўтириб қолди. Пекин Америка санкцияларини қоралаганига қарамасдан, ҳатто хитойликлар Теҳрон билан ҳамкорликни тўхтатиб қўйишди.
Эрон ҳукумати европаликлар Вашингтонни бизнесни таъқиб этмаслика ишонтиришига умид қилиб, кутиш позициясини эгаллади. Лекин мамлакатдан хорижлик компаниялар кетиши, Вашингтон юмшашига бўлган умидлар тугаши билан Теҳрон ядровий дастур чекловларини олди.
Расмият нуқтаи назаридан СВПД амал қилади, лекин “битим” иштирокчиларининг ўзоро айловлари унга бўлган ишончни сўндиради. Теҳроннинг ҳужжат шартларига риоя қилишдан бош тортишини Вашингтон “Оятуллоҳ режими”га (Америка ОАВлари Эрон сиёсий тизимини шундай деб аташади) янги ҳужумда асосий далил сифатида ишлатмоқда.
“Эмбарго бекор қилинишига йўл қўйилмасин”
Америкаликлар энг кўп 18 октябрь куни Теҳрондан қурол эмбаргоси олиб ташланишидан ҳадиксирашмоқда. Бу қўрқувларни Эрон қўшнилари аланга олдирмоқда.
Исроил, Саудия Арабистони, Баҳрайн, Қувайт тақиқлар бекор қилингандан кейин Ислом Республикаси Россия ва Хитойдан ҳаво ҳужумига қарши воситалар ва замонавий қирувчи самолётлар харид қилишини айтишмоқда. Бу Эронни мустаҳкамлайди ва минтақадаги вазиятни қийинлаштиради. Бундай сценарийга йўл қўймаслик учун Теҳрон душманлари АҚШ орқали ҳаракат қилмоқда.
Августда америкаликлар БМТ Хавфсизлик кенгашига қурол эмбаргоси тўғрисидаги резолюцияни тақдим этишди ва буни Теҳрон Ливан ва Сурияда “Ҳизбуллоҳ” ҳамда бир неча марта маҳаллий ҳарбийлар билан тўқнашувни юзага келтирган Ироқдаги шиа жангариларини қуроллантираётгани билан асослади.
Франция, Германия ва Буюк Британия америкаликларнинг ташвишига шерик, лекин уларнинг таклифини қўллаб-қувватлашмади. Россия ва Хитой АҚШнинг бу йўналишдаги саъй-ҳаракатларига тўсқинлик қилишини англатди. Ўз навбатида, Эрон маълум қилди: бундай резолюция “ядро битимига” узил-кесил нуқта қўяди.
БМТ Хавфсизлик кенгаши Америка лойиҳасини рад этди. Лекин бир ҳафта ўтиб Давлат департаменти гўёки Эрон томонидан СВПД мажбуриятлари бузилгагини тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим этди. Бу ерда гап Эрон белгиланган 300 килограмм нормадан юқори бойитилган уран жамғаргани ҳақида бормоқда.
Майк Помпео Вашингтон санкцияларни тўлиқ равишда қайта тиклашини хоҳлашини яширмади. БМТ Хавфсизли кенгашида эслатишди: АҚШ “битим”га риоя қилиш тўғрисида фикр юрита олмайди, чунки ундан чиқиб кетган. Америкаликлар аввалгидек 2231 резолюциясини тасдиқлаганлар орасида борликларини айтиб жавоб қайтаришди. Шунга кўра санкция киритиш ҳуқуқини сақлаб қолишган.
Ва дейишди: СВПДга кўра, агар Эрон устидан келиб тушган ариза бўйича 30 кун ўтиб чора кўрилмаса, санкциялар қайта тикланади. Муҳлат 20 сентябрь куни ўз якунига етди.
Кутиш дипломатияси
“БМТ бош котиби Антониу Гутерриш Хавфсизлик кенгашда консенсус йўқлигини далил қилиб кўрсатиб, Эронга қарши санкцияларнинг қайта тиклашига қарши чиқди. Америка қарорини МАГАТЭ рад этди, Европада кескин танқид қилинди. Вашингтон ҳақоратомуз аҳволга тушиб қолди”, - дея ҳисоблайди МГИМО катта илмий ходими Андрей Баклицкий.
Шу билан бирга эксперт Америка санкциялари хорижий бизнесни ҳамон қўрқитишини истисно қилмайди. Агар октябрда қурол эмбаргоси бекор қилинса, ҳамма компания ҳам Эрон билан савдо-сотиқ қилишни истамайди. АҚШ босими остига тушиш хавфи устун келади. Лекин шундай бўлганда ҳам Вашингтон ҳаракатлари ҳаддан зиёд бўлиб кўринади.
“Европа қонунчилиги қуро эмбаргосини 2023 йилгача назарда тутади. Шунинг учун халқаро тақиқлар олинса ҳам, ЕИ бу соҳада Эрон билан ҳамкорлик қила олмайди. Россия ва Хитой билан вазият янада қизиқарлироқ. Эронга қурол сота олиши мумкин бўлган бу мамлакатлар компаниялари аллақачон санкциялар остида. Эмбарго олиб ташланган сўнг Теҳрон билан дабдабали битим тузишга уларга ҳеч нарса халақит бермайди. Бу қурол Эронга дарҳақиқат дарҳол етиб келишини англатмайди, лекин АҚШнинг маънавий мағлубияти аён”, - дейди Баклицкий.
АҚШда истиқомат қилувчи халқаро муносабатлар бўйича мутахассис Рафаэль Саттаров Теҳрон АҚШнинг бир томонлама санкцияларига босиқ муносабат билдирганига эътибор қаратди. Унинг сўзларига кўра, Эрон ҳукумати Америкада президент сайловларига қадар вазиятни кескинлаштиришни истамаяпти.
“Ислом Республикаси АҚШга нисбатан ҳар қандай кескин баёнот фақат зарар келтиришини англайди. Трамп дарҳол Эрон билан навбатдаги инқирозни ўз фойдасига қаратади ва босимни кучайтиради. Қолаверса, ҳозир Европа, Россия, Хитой, БМТ – Эрон тарафида. Даҳанаки жангдан маъно йўқ. Бир томонлама санкциялар эмас халқаро тан олинган қонуний кучга эга эмас”, - дея ҳисоблайди Саттаров.
Сўровда иштирок этган экспертлар агар Жо Байден АҚшнинг кейинги президенти бўлса, америкаликлар СВПДга қайтишлари мумкинлиги ҳақидаги фикрга келишди. Лекин Трамп президентлиги даврида Эрон атрофидаги вазият ўзгарди. Шунинг учун “битимга” қайтиш тартиби осон бўлмайди.