Сергей Савчук. Шу ҳафтада Reuters агентлиги хабар беришича, Исроил ҳукумати Европа Иттифоқи билан EastMed денгиз газ қувурини қуриш тўғрисида келишувни маъқуллади.
Россиянинг навбатдаги мағлубияти ҳақида йиллар давомида зарарли ижод қилиб келадиган кўплаб рус нашрлар асосий ғояси Европа Россия газ қувурига муқобил топганига олиб келувчи мақолаларни чоп этишди. Бироқ, уларнинг мақсадли аудиториясининг қувончи бир қатор сабабларга кўра узоққа чўзилмаслиги мумкин.
EastMed - жуда ёш лойиҳа ва техник нуқтаи назардан умуман хом лойиҳа эканлигидан бошлаймиз. Ўзига хос энергетик учбурчак деб номланган давлатлар - Греция, Кипр ва Исроил ўртасида дастлабки келишув 2019 йил март ойида имзоланган. Бу ерда кимнинг манфаатларига даҳлдорлигини тушуниш учун – имзолаш жараёни шахсан АҚШ Давлат котиби Майк Помпеонинг назорати остида бўлганлигини қўшамиз.
Вашингтонни мамнун қилишни истаган ҳолда, Европа комиссияси казуистика мўжизаларини намойиш этиб, EastMedга "умумий қизиқиш уйғотадиган лойиҳа" мақомини берди.
Бу шуни англатадики, газ қувури учинчи энергия пакетининг талаблари ва чекловларига дуч келмайди, айнан Россиянинг “Газпром” компанияси улар билан кўплаб муаммоларга дуч келмоқда. Танлов ҳуқуқи мана шундай.
Лойиҳани тезлаштириш учун техник тадқиқотларни якунлаш учун Европа бюджетидан 39 миллион доллар ажратилди. Олдиндан айтадиган бўлсак, бу етарли эмас эди.
Технологик томондан ҳаммаси оддий эмас.
Узунлиги 2 минг километрга, қуввати ўн миллиард кубометрга, дастлабки қиймати етти миллиард доллар тенг бўлган газ қувури етти йил ичида қурилиши режалаштирилган.
Шу билан бирга, унинг худди шу "Шимолий оқим"дан асосий фарқи шундаки, Кипр ва Крит ўртасидаги чуқурликлар уч минг метрга етади. Гап шундаки, Ўрта ер денгизи тубининг релефи жуда мураккаб ва минтақа сейсмик фаол деб ҳисобланади. Бундай шароитда назарий жиҳатдан замонавий технологиялар қувур линиясини ётқизишни амалга оширишга имкон беради, аммо амалда шунга ўхшаш ҳали ҳеч нарса қурилмаган.
Аммо барча техник жиҳатлар қувур ўтказиладиган давлатлар ўртасидаги сиёсий ва бошқа қарама-қаршиликларнинг мураккаб тугуни фонида хиралашади.
Биринчидан, Левиафан кони билан ҳамма нарса силлиқ эмас. Исроилдан ташқари, уч ярим триллион кубометр газга, Миср, Ливан ва Сурия ҳам давогарлик қилмоқда. Уруш қилаётган Дамашқнинг ҳозирча тортишув учун вақти йўқ, аммо Ливан ўн йилдан бери ҳудуднинг бир қисмига эгалик қилиш учун баҳслашиб келади.
Бугунги кунда Қоҳира ички газга бўлган эҳтиёжни тўла қондиради ва ёқилғи хабни шакллантирмоқда, яқин келажакда ўзида ишлаб чиқарган суюлтирилган газ билан савдо қилади.
Иккинчидан, дастлаб EastMed Левиафан газ конидан Кипр ва Крит орқали Грециягача чўзилади, у ерда Италия ва Болгарияга газни етказиб берадиган хабни яратиш режалаштирилган эди.
Шуниси эътиборга лойиқки, лойиҳанинг бир ярим йили давомида Италия лойиҳа иштирокчиларининг бирон бир йиғилишида қатнашмади. Бундан ташқари, бир йил олдин Италия бош вазири Жузеппе Конти, унинг мамлакати на лойиҳани, на Poseidonнинг 200 километрлик уланиш тармоғи (интерконнектор) қуришни (Грециядан газ Италияга ўтиши керак бўлган) қўллаб-қувватламаслигини айтди.
Милан Транс-Адриатик газ қувури (ТАР) қурилиши ва Озарбайжондан Греция ва Албания транзити орқали газ сотиб олишни янада истиқболли деб ҳисоблайди.
Италияда (Poseidon) ва Болгарияда (IGB) интерконнекторларни қуриш IGI Poseidon компаниясига ишониб топширилган, унга Италиянинг Edison S.p.A ва Грециянинг DEPA S.A тенг равишда эгалик қилади.
Италия участкаси сўнгги янгиликлар шу йилнинг апрел ойига тўғри келади, унда IGI муҳандислик тадқиқотларини ўтказишга тайёрлигини эълон қилганди, бунинг учун қўшимча 70 миллион евро талаб қилинади. Пул ҳали ажратилмаган, шунинг учун ҳеч қандай иш олиб борилмаяпти.
Албатта, Туркия EastMed ни амалга ошириш йўлида хўмрайган тоғ каби кўтарилади, унинг лойиҳаси иштирокчиларининг аксарияти билан муносабати, юмшоқ айтадиган бўлсак, идеалликдан узоқ.
Масалан, Кипр қирғоқларидан унчалик узоқ бўлмаган Афродита кони мавжуд, ундан Европага қайта сотиш учун табиий газ олиш режалаштирилган.
2018 йил март ойида Италиянинг Eni разведка кемаси у ерда текширув ўтказди, аммо Турк ҳарбий кемалари отряди ультиматум сифатида тадқиқот жойини тарк этишни талаб қилганидан кейин уни қайтаришга мажбур бўлди.
Кипр билан нима қилиш кераклиги ҳам аниқ эмас. Газ қувурининг бир қисмини оролнинг ишғол қилинган шимолий қисми орқали ўтказиш режалаштирилган ва Анқара тегишли транзит тўловларига умид қилмоқда, кипрликлар эса мутлақо рози эмас.
Яна бир нарса: Американинг бу лойиҳага қизиқиши ҳақида бекорга айтмадик. Туркия ва АҚШ ўртасидаги муносабатлар жуда совуқ, Вашингтоннинг ташқи сиёсати Анқарага тўғридан-тўғри иқтисодий зарар етказмоқда: 21 июл куни АҚШ вакиллар палатаси Россиянинг "Шимолий оқим" ва "Турк оқими" қувурларига қарши янги санкциялар пакетини бир овоздан қабул қилди. Ушбу ҳаракатлар аниқ дўстона эмас, чунки улар Анқара Жанубий ва Жануби-Шарқий Европанинг асосий газ хабига айланиш режаларини шубҳа остига қўймоқда. Агар EastMed ва айниқса унинг Болгария IGB коннектори қурилса, Лулебургаз орқали Турк оқими транзит линияси ўз амалий аҳамиятини, бюджет эса пул йўқотади.
Яна бир қўшимча. 1999 йилда Левиафан конини қидириш ишлари Американинг Noble Energy компанияси томонидан бошланди ва у улкан углеводород захиралари топилганидан кейин Исроил ҳукуматининг барча имтиёз ва афзалликларига эга бўлди. Тель-Авив биргина шельф газига асосланган ички энергия лойиҳасига 6,3 миллиард доллар сармоя киритди, Noble Energy эса барча тегишли қидирув ишларида қатнашиш учун имтиёзли ҳуқуқларга эга бўлди.
Ҳаммаси Исроил халқаро бозорга чиқишга қарор қилган вақтда ўзгарди. Кичкина Noble ни дарҳол Америка нефт гиганти Chevron сотиб олди. Битим қиймати 5 миллиард долларни ташкил этади ва йил охирида якунланади.
Ҳеч шубҳа йўқки, Анқара ўзининг иқтисодий ва геосиёсий манфаатларига таҳдид қаердан келаётганини яхши билади ва шунинг учун АҚШ-Туркия муносабатларининг яхшиланишига умид қилмаслик керак.
Шунингдек, айтилган EastMed қурилишини тезда маъқулланишини кутмаслигимиз керак. Исроил қувури яхши таъминланган занжирларни ва экспортдан тушадиган даромадларни йўқ қилишга қодир ва бу минтақа мамлакатлари ўртасидаги кўплаб муаммоларни ҳеч қандай тарзда ҳал қилишга ёрдам бермайди.
Бироқ, агар EastMed лойиҳаси “ўлик” нуқтасидан силжиса ҳам, уни якунига етказишгача камида етти йил керак, “Газпром” қувур ётқизувчилари эса 3 августда Германиягача қолган 160 км магистралини қуриш ишларига киришадилар, шундан кейин Россия фақат иккита Болтиқбўйи йўли орқали 110 миллиард кубометр газ етказиб беради. Бу назарий жиҳатдан ҳам Исроил-Герция тандемидан 11 баравар кўпроқ нарса таклиф қилинади.