ТОШКЕНТ, 29 май - Sputnik, Галия Ибрагимова. "АҚШ бутун дунё бўйлаб, шу қатори, чегараларимиз атрофида, ҳарбий биологик фаолият олиб бормоқда", - деди Сергей Лавров КХШТ ташқи ишлар вазирлари йиғилишида. Москва узоқ вақтдан бери қўшни давлатларнинг биологик хавфсизлиги ҳақида ҳавотирда. Қозоғистон, Арманистон ва Тожикистонда америкаликлар биологик лабораториялар тармоғини яратдилар. Россия расмийларининг, айниқса, Грузиядаги Лугара номидаги марказга оид саволлари кўп. Вашингтонга буларнинг нима кераги борлиги ҳақида РИА Новости материалида ўқинг.
Қасддан чиқариб юбориш
Қозоғистонда коронавирусдан биринчи зарарланиш март ойининг бошида қайд этилди. Ҳукумат чегараларни ёпиб, фавқулодда ҳолат эълон қилди. Интернетда ушбу вирус 2016 йилда республиканинг жанубий-шарқида америкаликлар томонидан қурилган биолаборатория билан боғлиқ бўлиши мумкинлиги ҳақида миш-мишлар тарқалди.
Олма-Ота Марказий реферанс-лабораторияси (ЦРЛ) Қозоғистон учун хос бўлган вируслар штаммларини ўрганишга ихтисослашган. У Қозоғистон карантин ва зооноз инфекциялари илмий маркази негизида фаолият юритади, республика Соғлиқни сақлаш вазирлигига бўйсунади. У Пентагон ҳисобидан қурилган бўлса-да, Қозоғистон мулки ҳисобланади. АҚШ ушбу иншоот учун 108 миллион доллар ажратган.
Вашингтон буни: минтақада АҚШ ҳарбийлари жойлашгани ва тадқиқотлар номаълум вирусли инфекциялардан ҳимояланишга ёрдам беради, дея тушунтирганди.
КХШТ, МДҲ ва ШҲТ саммитларида Москва вакиллари америкаликлар ушбу лабораторияларни Россия манфаатларига қарши ишлатишлари мумкинлигини бир неча бор таъкидлашган. Аммо Қозоғистон расмийлари маҳаллий биологлар ишига ҳеч ким аралашмаслигига ишонтиришган.
"Хорижий олимларнинг иштирок этишига фақат қўшма тадқиқотлар ўтказилганда ва грант лойиҳалари амалга оширилгандагина йўл қўйилади", - деб изоҳ берган ЦРЛ.
2018 йилда Қозоғистонда менингит билан касалланишлар сони сезиларли даражада ошди ва Олма-Отада ЦРЛдан менингококк инфекция штаммининг сизиб чиқиши ҳақида гапира бошлашди. Журналистлар ва блогерлар америкаликлар қасддан вирус тарқалишига йўл қўйдилар, дея жиддий ёздилар. Шу тариқа, улар гўёки лабораторияда ишлаб чиқилган бактериологик қуролнинг самарадорлигини синаб кўрмоқчи бўлган.
Қозоғистон Соғлиқни сақлаш вазирлиги ҳеч қандай эпидемия йўқлигига ишонтирган. "Қозоғистонда менингит билан касалланиш ҳолати 58 та, улардан 32 таси Олма-Отада. Агар нисбий кўрсаткичларни ҳисобласак, БССТ стандартларига кўра, улар жуда паст", - деди вазирлика.
Коронавирус ҳам ўхшаш тарихга эга. Ҳокимият фитнани рад этди ва ваҳима тарқатмасликка чақирди.
Фаолиятнинг ёпиқ режими
Совет даврида Арманистон ССР Микробиология институти энг йирик микробиология маркази ҳисобланган. 90-йилларда институтнинг илмий ишланмаларига АҚШ ва Буюк Британия қизиқиш билдирди. Арманистонлик мутахассислар Ғарб мамлакатларида амалиёт ўташга таклиф этилган.
2000 йилларда америкаликлар мамлакатда бир нечта биологик лабораторияларни очишга ёрдам берди. Пулларни, Қозоғистонда бўлгани каби, Пентагон ажратган. Фақат Арманистон Касалликларни назорат қилиш ва профилактикаси Миллий марказининг ўзига модернизация қилишга ўн миллион доллар сарфланди.
Ереван, Гюмри, Ванадзор, Мартуни ва Ижеванда қурилган илмий марказлар Кавказ минтақасига хос бўлган вирус ва штаммларни ўрганадилар.
Лабораториялар Арманистон соғлиқни сақлаш тизимининг бир қисмидир, аммо АҚШ мудофаа вазирлигининг таҳдидларни камайтириш агентлиги бу ерга кириш ҳуқуқига эга. У ерда маҳаллий мутахассислардан ташқари, америкаликлар ҳам ишлайди.
Арманистондаги биолабораториялар ёпиқлилига Москва томонидан танқид билдиради. Шубҳаларни бартараф этиш учун ўтган йилнинг кузида бош вазир Никол Пашинян россиялик мутахассислар билан ҳамкорлик тўғрисида Меморандум имзолашга рози бўлди. Тафсилотларни келишиб олинди, аммо охиргига келиб Арманистон томони ушбу ҳужжатдан воз кечди.
Хавфли эпидемиология
2010-чи йилларда америкалик биологлар КХШТнинг яна бир аъзоси - Тожикистонга эътиборини қаратдилар. Улар юқумли касалликларнинг авж олишига олиб келиши мумкин бўлган ноқулай эпидемиологик вазиятдан хавотирда эдилар. Ғарбнинг бир нечта жамғармалари тадқиқот марказларини ташкил этиш учун маблағ ажратди.
Шундай қилиб, 2013 йилда Душанбе шаҳридаги Гастроэнтерология институти негизида биологик хавфсизлик лабораторияси очилди. Ушбу лойиҳа Хитой, Мьянма, Бангладеш ва Африкада шунга ўхшаш иншоотларни барпо этган Франциянинг Мерьё хайрия жамғармаси томонидан молиялаштирилди.
Одатда, французларга БМТ ва АҚШнинг USAID ҳалқаро ривожланиш бўйича агентлиги ёрдам берган. Инвестициялар уч миллион доллардан ошди.
2019 йилда Республика сил касаллигини назорат қилиш маркази негизида лаборатория ташкил этишди. USAID ва Пентагон ҳомий бўлди. Маҳаллий биологлар, чет эллик ҳамкасблари иштирокида Марказий Осиёга хос бўлган сил, безгак, гепатит ва ўлат каби касалликларни ўрганмоқдалар.
Ўтган йили Тожикистон шимолидаги Исфара шаҳрида яна бир иншоот очилди. У ҳақида маълумот оз, уни ҳам америкаликлар молиялаштирди.
" Марказий Осиёда коронавирусдан олдин ҳам эпидемиологик вазият яхши эмас эди. Минтақага гепатит, ўлат, сил касаллиги хосдир, шунинг учун янги биолаборатория зарур. Уларга маблағ керак. Чет эл ёрдамисиз эплай олмаймиз",- деб тушунтирди РИА Новости-га Душанбе шаҳридаги Сиёсий тадқиқотлар маркази директори Абдуғани Мамадазимов.
Тожик мутахассиси америкаликлар фаолиятида шубҳали нарсани кўрмайди. "Шунчаки улар доим биринчи бўлиб эътибор беради. Агар коронавирусдан кейин Россия, Хитой ёки ЕИ минтақага вирусларга қарши курашда фаол ёрдам бера бошласа, республика ҳукумати буни қўллаб-қувватлайди", - дейди эксперт.
Грузия патогени
Грузия КХШТга аъзо эмас, лекин Россия билан чегарадош ва Кавказда муҳим рол ўйнайди. Москва Ричард Лугар жамоат соғлиғини сақлаш тадқиқот марказидан хавотирда. Россия ҳукумати Тбилиси яқинидаги биолаборатория америкаликларнинг манфаатларини кўзлаб фаолият юритади деб ҳисоблайди.
Шубҳалар бекордан-бекор пайдо бўлмайди. 2018 йил сентябр ойида Грузия давлат хавфсизлиги собиқ вазири Игорь Гиоргадзе лабораторияда одамлар устидан эксперимент ўтказишлари мумкинлигини маълум қилиб Лугар марказида даволанаётган ўнлаб одамлар вафот этганлиги ҳақидаги ҳужжатларни тақдим этди. Шу билан бирга, у ерда Пентагоннинг буюртмаларини бажарадиган Американинг учта - CH2M Hill, Battelle ва Metabiota хусусий фирмалари биологлари ишлаган.
Гиоргадзе лабораторияда бактериологик ҳимоянинг юқори даражасида эканлигига эътибор қаратди. Бундан ташқари, марказда "зарарли моддалар сочиш ускуналари ва биологик фаол материал билан тўлдирилган ўқ-дорилар" мавжуд. "Мақсади жамиятни ҳимоя қилиш бўлган ташкилотга бу каби нарсаларни нима кераги бор?" - деб ҳайрон бўлди собиқ вазир.
Москвада буни эшитишди. ТИВнинг қуролларни тарқатмаслик ва назорат қилиш масалалари департаменти бошлиғи Владимир Ермаков Россия ўз чегаралари яқинида америка биологик тажрибаларига тоқат қилмаслигини маълум қилди.
Пентагонда Гиоргадзенинг айбловлари бемаънилик деб аталди. Тбилиси лабораторияни тинч ишланмалар билан шуғулланаётганига ва одамлар устида тажриба ўтказилиши ҳақида гап бўлмаганлигини таъкидлади. Грузия расмийлари Лугар марказига россиялик мутахассислар ташриф буюришига қарши эмас эди. Аммо бу режалар ўтган йилги икки мамлакат ўртасидаги муносабатлардаги инқироз туфайли барбод бўлди.
"Грузия ҳеч қачон физик-кимёвий биология соҳасидаги тадқиқотлар билан қизиқмаган. Ва ушбу лабораторияда ходимларнинг ҳимояси юқори биологик даражада эканлиги кўплаб саволларни келтириб чиқаради. Бу каби оғир патогенлар билан шуғулланиш нима учун керак?" - дейди РИА Новости билан суҳбатда биология фанлари доктори, Сибир федерал университети профессори Николай Сетков.
Вектор вирусология марказининг илмий ишлар бўйича бош директор ўринбосари Александр Агафоновнинг таъкидлашича "Лугар марказида биологик қуроллар ва уларни етказиб бериш воситаларини иўлаб чиқилиш тўғрисида тўғридан-тўғри маълумотлар ёпиқланган".
"Аммо CH2M Hill, Battelle ва Metabiota хусусий компанияларининг иштироки ва контракт мажбуриятлари тўғрисида маълумот, масалан, Сибир куйдиргиси, туляремия ва Қрим-Конго геморрагик безгаги вирусининг хавфли бактериялари бўйича тадқиқотлар - эътиборсиз қолмаслиги керак", - дея таъкидлайди мутахассис.
Агентлик томонидан сўралган экспертлар постсовет давлатлари ташқи ёрдамдан умид қилиб, эпидемиологик вазият устидан назоратни бой бериб қўйиши мумкин деган тўхтамга келишди. Ва бу ўта жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин. Устига-устак, пандемия даврида ушбу лабораторияларга янада кўпроқ эҳтиёткорлик билан қарала бошланди, натижада ушбу тузилмаларни янада очиқроқ қилишга яхши асос бор.