ТОШКЕНТ, 5 май - Sputnik, Владислав Стрекопытов. Хитой ва бошқа Шарқ мамлакатларида чой шифобахш ичимлик деб ҳисобланади. Уни авваламбор фаолликни сақлаш, кайфиятни яхшилаш ва барча касалликларга, жумладан саратон касаллигига қарши профилактика мақсадида ичишади. Бунга сабаблар, жумладан, илмий сабаблар ҳам.
Йўқотилган аждодлар
Бугунги кунда чой сувдан кейин дунёдаги энг машҳур ичимлик. У Хитойда дори-дармон ва ривожлантирувчи восита сифатида 3500–4000 йил олдин ишлатила бошланган деб тахмин қилинади, милоддан аввалги II асрга келиб эса чой ичиш одати Ўрта Осиёга ҳам тарқалди. Ипак ва чинни билан бир қаторда чой Буюк Ипак йўли бўйлаб олиб ўтиладиган асосий товарлардан бири бўлган.
Ҳар қандай чой - қора, кўк, оқ, сариқ, улун ёки пуэр - Camellia sinensis ўсимлигининг қуритилган баргларидан тайёрланади. Чой пайдо бўлишининг сири шундаки, Camellia sinensis турининг барча машҳур вакиллари маданийдир. Табиатда унинг ёввойи муқобиллари топилмади.
Ўсимлик номининг иккинчи қисми "хитойча" деб таржима қилинади. Шунга қарамай, олимлар чой дарахтининг уч хил генетик йўналишларини ёки навларини ажратиб кўрсатишади: Хитой - Жанубий Хитойдан ва иккитаси ҳинд - Хитойнинг Юннан провинцияси ва Ҳиндистоннинг Ассам минтақасидан.
Чой нимадан иборат
Чой ичимлиги ёқимли таъми ва аромати билан бир қаторда чой баргларида ҳосил бўладиган иккиламчи метаболитларнинг биологик таъсирига асосланган кўплаб шифобахш хусусиятларга эга. Ушбу кимёвий моддалар ўсимликнинг омон қолишига ёрдам беради ва маълум бўлишича, баъзилари одамлар учун жуда фойдали. Аввало, кофеин, катехинлар ва L - теанин.
Кофеиннинг таъсири яхши маълум. Бу кучли психостимулятор бўлиб, у бош оғриғини енгиллаштириш, ақлий ва жисмоний кўрсаткичларни ошириш, уйқучанлик ва тушкунликни йўқ қилиш, нафас олиш ва юрак фаолиятини рағбатлантириш учун ишлатилади. Кофеин асосан кўп миқдорда қора чойда, улун чойида ва оз миқдорда яшил ва оқ чойда.
Катехинлар - бу полифенол бирикмалар, ўсимликларга оксидланиш стрессини енгишга ёрдам берадиган кучли антиоксидантлардир ва инсон танасида улар ҳужайраларни вайрон қилишга қодир бўлган эркин радикалларни зарарсизлантирадилар. Яшил ва оқ чойда қора чойга қараганда катехинлар кўпроқ мавжуд бўлиб, улар ичимликка аччиқ таъм берадилар.
Чой таркибида тўрт хил катехин мавжуд бўлиб, улардан энг кучлиси эпигаллокатехин галлатидир (EGCG). Бир чашка яшил чойда кофеинга қараганда кўпроқ миқдорда.
L- теанин табиий аминокислотадан бўлиб, молекуляр тузилишида глутаминга ўхшайди. Ушбу модда тинчлантирувчи таъсирга эга, мия фаолиятини фаоллаштиради, когнитив функцияларни яхшилайди, руҳий тушкунликни енгиллаштиради, кайфиятни яхшилайди. Айниқса L- теанин кофеин билан биргаликда самаралидир.
"L- теанин" деб номланган яшил чой экстракти бозорда стрессни енгиллаштирадиган, хотира ва ўрганувчанликни яхшилайдиган озуқавий қўшимча сифатида таклиф этилади. Аммо тадқиқотлар шуни кўрсатдики, теанин қора чой таркибида яшил чойга қараганда кўпроқ. Ва максимал миқдор эса, пакетчали чойда экан.
Яшил чой саратон касаллигидан ҳимоя қила оладими?
Яшил чой бой бўлган эпигаллокатехин галлати антиканцероген хусусиятларга эга. Биринчидан, бу апоптозга олиб келади - қўшни соғлом тўқималарни сақлаб, ўсимта ҳужайраларининг ўз-ўзини йўқ қилиши. Олимлар ушбу бирикма саратон ҳужайралари апоптозга қарши туриш учун биомолекулаларни парчалашда фойдаланадиган "протеасома" деб номланадиган фермент комплексини бостиришини аниқладилар.
EGCG ва бошқа чой катехинлари шунингдек токсик АФК молекулалари - саратон ҳужайраларининг ўсишига ҳисса қўшадиган реактив кислород турларининг шаклланишига тўсқинлик қилади. Шунингдек, у ўсимтани кислород ва озуқа моддалари билан таъминлайдиган қон томирлари шаклланишига тўсқинлик қилади.
Ҳайвонларда ўтказилган кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатадики, яшил чой экстракти саратонни олдини олиш учун жуда самарали ва ўсмалар ўсишини муваффақиятли тўхтатади. Аммо бундай экспериментларда кахетинларнинг дозаси жуда юқори ва инсон жигарига хавфли бўлиши мумкин. Бунга парҳезни катехинлар билан вазн йўқотиш учун суистеъмол қилганлар дуч келишди.
Гарчи ҳайвонларда ўтказилган тажрибалар натижалари одамларда жуда эҳтиёткорлик билан тадбиқ этилиши керак бўлса-да, илмий журналларда яшил чой ёки унинг баъзи кимёвий таркибий қисмлари саратон касаллигидан ҳимоя қилиши мумкинлиги тўғрисида мунтазам равишда мақолалар нашр этилмоқда. Шундай қилиб, 1990 йилдан 2006 йилгача 164 мингдан ортиқ хитойликларнинг соғлиғи ҳолатини кузатган 2016 йилда ўтказилган кенг кўламли тадқиқот шуни кўрсатдики, яшил чойни мунтазам истеъмол қилиш саратон касаллигидан ўлим хавфини 8-21 фоизга камайтиради.
Голландияда ўтказилган гуруҳли тадқиқотда 120 минг одамнинг соғлиғидаги узоқ муддатли ўзгаришларни таҳлил қилган олимлар чой ичиш саратон, юрак-қон томир касалликлари ва умуман ўлим сонини камайтиришини аниқладилар.
Бошқа тадқиқотларда тиббиётчи-олимлари колоректал саратон, простата, кўкрак ва тери саратони билан оғриган беморларда таркибида катехин бор яшил чой экстракти солинган капсулаларни қабул қилишда ўсмаларнинг ривожланишининг секинлашишини ва бундай экстрактни қабул қилган одамларда саратонолди шикастланишнинг камайиши плацебо-гуруҳлар билан солиштирганда пасайишини қайд этдилар.
Чой асабларга қандай таъсир қилади
Чойнинг мия ва асаб тизимига таъсири асосан Л- теанин, аниқроғи, ундан организмда ҳосил бўлган иккита нейромедиатор - гамма-аминомаслян кислота (ГАМК) ва глутамин кислота ёки глутамат билан боғлиқ. Уларнинг асаб тизимига тескари таъсири туфайли ГАМК баъзан "тормозловчи кислота", глутамат эса "қўзғатувчи" деб номланади.
Ушбу икки модданинг бирлашуви чойга чинакам ўзига хос хусусиятларни беради - ичимлик бир вақтнинг ўзида тинчлантиради ва қувват беради, стресс омилларига сезувчанликни пасайтиради, уйқучанликка олиб келмасдан, аксинча эътиборни яхшилайди. Шу билан бирга, иккала бирикма ҳам нейробиологик жараёнларни қўзғатади ва бу жараёнлар, натижада, допамин - "мукофот гормони" ва серотонин - "яхши кайфият ва бахт гормони"ни ишлаб чиқарилиши билан якунланади.
Ўтган йили япон нейробиологлари соғлом ёши катталарда Л-теаниннинг когнитив функцияга ва стрессга чидамлилигига таъсирини ўрганишган. Тадқиқотлар шуни кўрсатдики, тўрт ҳафта давомида кунига саккиз стакан яшил чойга тўғри келадиган 200 миллиграмм L-теанинни қабул қилинганидан сўнг, синов ўтказилаётганларда стресс ва руҳий тушкунлик даражасини пасайди, ўзига бўлган ишонч ошди. Одамлар диққат ва реакция тезлигини текширишнинг барча синовларида плацебо-гуруҳига нисбатан яхшироқ натижаларни кўрсатдилар.
Уйқусизлик ва деменцияга қарши кураш
L-теанин уйқусизликни енгишга ёрдам бериши, уйқу сифатини яхшилаши, тинчлантирувчи вазифасини бажариши, шу билан бирга безовталикни камайтириши ва бўшашишга ёрдам беради.
Хитой олимлари исботладиларки, кўк чойни узоқ вақт истеъмол қилиш қариликда деменция ва Альцгеймер касаллиги хавфини камайтиради. Ҳаёти давомида кунига камида бир пиёладан ичганлар, чойни умуман ичмаганларга қараганда 55 ёшга келиб маълумотни эслаб қолиши ва қайта ишлаши яхшироқ кечади.
Айнан L-теанин кайфият ва мия фаолиятини яхшилашда асосий рол ўйнайди. У гематоэнцефалик тўсғини осон енгади ва миянинг тўлқин фаоллигига бевосита таъсир қилади, бунга эса табиий ноотроп дориларнинг жуда оз қисми қодир. Бироқ, олимлар унинг таъсири чойнинг бошқа муҳим таркибий қисмлари - кофеин ва катехинлар билан биргаликда кучайтирилишини аниқладилар. Демак, табиат аллақачон биз учун оптимал ичимлик яратган.
Ким узоқроқ умр кўради
Илмий журналлардаги кўплаб нашрларга кўра, канцероген ва психотроп хусусиятларга қўшимча равишда чой бошқа фойдали фазилатларга ҳам эга. У инсульт ва ўткир юрак-қон томир касалликлари хавфини камайтиради, қон босимининг кескин кўтарилишлари билан курашишга ёрдам беради, диабетга қарши курашиш учун ҳужайра механизмларини ишга тушириб қондаги шакар даражасини пасайтиради, умрни узайтиради.
Яқинда Хитой Тиббиёт фанлари академияси мамлакат аҳолиси ўртасида юрак-қон томир касалликлари ривожланиш хавфини баҳолашга қаратилган China-PAR лойиҳасининг натижаларини эълон қилди. Бошқа омиллар қаторида олимлар чойнинг инсон саломатлигига таъсирини таҳлил қилишди.
Кўп йиллар давомида бу одатни қўллаб келган чой ичишнинг доимий тарафдорлари юрак-қон томир касалликлари ва инсультни олиш хавфи 39 фоизга камроқ, ўлимга олиб келадиган юрак хасталикларини орттириш эса 56 фоизга камроқ. Ва ҳар қандай сабабдан ўлим хавфи - бундай тиббий атама мавжуд - чойни доим ичмаган ёки умуман ичмаганларга қараганда 29 фоизга паст бўлган.
Манба: РИА Новости.