Игорь Юшков
Жаҳон нефт ва газ бозори оғир даврларни бошидан кечирмоқда. Бунга бир нечта сабаблар мавжуд, лекин АҚШдаги сланецли нефт конларида қазиб олиш суръатларининг жадаллашуви бугунги кунда юз бераётган воқеалар фони сифатида хизмат қилган эди.
Аввалига ишлаб чиқариш ва нефт нархи кўтарилди
АҚШда нефт қазиб олишнинг кўпайиши, 2016 йил охиридан бошлаб, нефт қазиб олишни чеклаш тўғрисидаги ОПЕК+ шартномаси кучга кирганлиги сабабли амалга ошди, бу эса хом ашё нархларини юқори даражада ушлаб туришга имкон берарди. АҚШ ушбу шартномага киритилмаган, шунинг учун америкалик ишлаб чиқарувчилар унинг юқори нархидан фойдаланиб, ишлаб чиқаришни кўпайтиришда эркин эдилар. АҚШда нефт қазиб олишнинг энг катта ўсиши, ВР компанияси маълумотларига кўра, 2018 йилда рўй берди - 16,6% га ўсди.
Сўнгги икки йил ичида жаҳон нархларининг нисбатан юқори бўлиши фонида кўплаб лойиҳалар фойда келтирди ва ОПЕК+ нархни ушлаб туриш учун ишлаб чиқаришни қисқартиришига ишонч рентабеллик ёқасида турган ишлаб чиқариш лойиҳаларига янги инвестициялар киритилишига олиб келди.
Нефтга ортиб бораётган талаб, шу жумладан Пекин томонидан, нефтни ишлаб чиқариш ўсишини маълум даражада қоплаб юборди. Аммо феврал ойида Хитойда авж олган коронавирус ҳозирги инқироз учун ўзига хос туртки бўлди, Хитой корхоналари тўхтатилди, карантин туфайли одамларнинг ҳаракатланиши чекланди. Натижада ХҲРда энергия ташувчиларга талаб пасайиб, жаҳон бозорида таклиф миқдори ҳаддан зиёд ошиб кетди. Нархлар пасга қараб кетди.
Қелиша олмадилар
ОПЕК+ келишувида иштирок этувчи давлатлар нефт нархини ушлаб туриш учун ишлаб чиқаришни пасайтириш имкониятларини муҳокама қилишни бошладилар. Бунда асосий тарафдор Саудия Арабистони эди, чунки у баланд нархга муҳтож эди. Қироллик ўз бюджетини нефтнинг бир баррели учун тахминан 72 долларга баҳоланган ҳолда тузади. Саудия Арабистони раҳбарияти катта маблағ сарфлаши керак бўлган мамлакатни модернизация қилишнинг кенг кўламли дастурини эълон қилди. Ушбу маблағларнинг ягона манбаи углеводородларни экспорт қилишдир.
Россия нефт қазиб олиш учун квоталарни 2020 йилнинг биринчи чораги даражасида ушлаб туриш кераклигини таъкидлади. Дастлаб, Россия музокарачиларининг позицияси шуни назарда тутадики, ҳозирги нархларнинг пасайиши Хитойда коронавирус туфайли келиб чиққанлигини англатади, яъни у ўтиб кетганда Пекин талабни тиклайди ва нефт учун нархлар кўтарилади.
Бундан ташқари, Россияга ишлаб чиқаришни янги қисқартиришга рози бўлиш тобора қийинлашиб бормоқда: Энергетика вазирлиги Россия компанияларига қанча қазиб олишни белгилаш ваколатига эга эмас, шунинг учун ОПЕК+ бўйича мажбуриятларни бажариш учун мамлакат ичида консенсусга эришиш керак. Ва бу ишлаб чиқаришни кўпайтириш имкониятига эга бўлган йирик компанияларнинг қаршилиги туфайли буни амалга ошириш жуда қийин - ОПЕК+ улар учун ҳақиқий чекловчидир. Бундан ташқари, нефт қазиб олишни қанчага камайтириш кераклиги аниқ эмас, чунки инқироз кўлами (ва шунга мос равишда нефтга талабнинг пасайиши чуқурлиги) ҳали аниқ эмас. Ва бу Вена шаҳрида ОПЕК+ билан музокаралар Европада коронавирус тарқалишидан олдин бўлиб ўтганига қарамай.
Натижада, ОПЕК+ иштирокчилари 2020 йилнинг биринчи чорагидан кейин нефт қазиб олиш учун янги квоталар тўғрисида келиша олмадилар. Бу 1 апрелдан бошлаб барча иштирокчи давлатлар нефт қазиб олишни максимал даражада оширишга интилишишини англатадики. Фақатгина шу янгиликнинг ўзидан нефт нархи туша бошлади. Саудия Арабистони қазиб олиш ҳажмини кунига 3 миллион баррелга кўпайтириш ва Европа ва АҚШдаги ўз нефтини сотиб олувчилар учун сезиларли чегирмаларни эълон қилганидан кейин салбий тендентсия кучайди. Сўнгги бир неча кун ичида дунё Brent навининг бир баррели учун 31 доллар нархда яшамоқда.
Ҳамдўстликдаги қўшнилар учун оқибатлар
Собиқ Совет Иттифоқи мамлакатлари учун энергия бозоридаги бундай ўзгаришлар турли хил оқибатларга олиб келади. Россия бир баррел учун 42,4 доллар нархда камомадсиз бюджет тузган. Шу сабабли, энди мамлакат захира маблағларини тўлдиришни эмас, балки бюджетдаги камчиликларни қоплаш учун улардан пул сарфлашни бошлайди. Бироқ, Россия Федерацияси Молия вазирлигининг маълумотларига кўра, мавжуд маблағлар олти йил давомида бундай товон учун етарли бўлади (нефт нархи бир баррел учун 25 долларда ушланиб турса ҳам).
Аммо бундай паст нархлар узоқ вақт давомида сақланиб қолмайди, чунки улар амал қилган ҳолда бутун дунёдаги кўплаб лойиҳалар, айниқса АҚШда сланец нефти ишлаб чиқариши зарар кўради ва тўхтаб қолади. Ва бу етказиб бериш танқислиги ва нархларнинг ошишига олиб келади.
Албатта, ҳозирги нефт нархи Россия учун ноқулай.
"Газпром"нинг Европага газ етказиб бериш бўйича шартномаларининг аксарияти нефт нархига боғлиқлиги вазиятни янада қийинлаштирмоқда. Ва шунинг билан, ушбу шартномалар бўйича газ нархи ҳам пасаяди ва Россия бюджети газ саноатидан ҳам камроқ даромад олади.
Бошқа постсовет нефт ишлаб чиқарувчи давлатлари ҳам худди шундай ҳолатда. Улар йўқолаётган даромаддан жабр кўришади. Бу Озарбайжон, Қозоғистон ва Туркманистонга тааллуқли. Бундан ташқари, Қозоғистон ва Туркманистонга Хитойнинг нефт ва газ истеъмоли пасайиши фонида углеводородларни етказиб беришни рад этиб енгиб бўлмас куч деб эълон қилгани ҳам зиён етказади. Шу сабабли Хитойнинг Марказий Осиёда нефт ва газ сотиб олиш ҳажмининг қисқариши истисно қилинмайди.
Россия каби Қозоғистон ҳам Саудия Арабистонининг Европа нефт бозорида ортиб бораётган рақобатига дуч келади. Ар-Риёд Россияни ОПЕК+ доирасида музокаралар столига қайтишга ва Саудия Арабистонининг янги келишув шартларини қабул қилишга мажбур қилиш йўли билан қасддан Европалик истеъмолчиларга Россияга муаммолар келтириб чиқариши учун чегирмалар бермоқда (Европа Москва учун асосий бозор).
Беларусь бироз фойда олиши мумкин. "Белнефтехим" Россия компаниялари билан нефт етказиб бериш шартлари бўйича келиша олмаяпти ва муқобил таъминотчини қидирмоқда. Чегирмали Саудия нефти Минскга жаҳон нархларида нефт сотиб олиш ҳаражатларини пасайтиришга имкон беради. Ар-Риёддан олинадиган чегирма миқдори Беларус нефтни қайта ишлаш заводларига нефт етказиб бериш учун транспорт харажатларининг бир қисмини қоплаши мумкин.
Минск учун яна бир самараси шундаки, Беларусия учун Россия нефтининг нархи қуйидаги формула билан белгиланади: жаҳон нархлари минус экспорт божи. Аммо экспорт божи Европа бозоридаги бозор нархларидан келиб чиққан ҳолда ҳисобланади ва у котировкалар ортидан пасаймоқда.
Бироқ, ҳозирги инқироздан Минск учун сезиларли минус ҳам мавжуд: нефтнинг ўзининг арзонлашишидан ташқари Белорусиянинг анъанавий равишда асосий экспорт маҳсулотларидан бири бўлган нефт маҳсулотлари ҳам арзонлашмоқда.
Натижада, собиқ Совет Иттифоқи давлатлари учун нефт нархларининг ҳозирги пасайиши яхши натижага олиб келмайди. Нефт компаниялари учун бензин ва дизел нархларининг ўсишини асослаб бериш тобора қийинлашади.