75 йил олдин, 1945 йил 4 дан 11 февралгача Ялтада Катта Учлик анжумани бўлиб ўтган эди. Ўшанда Сталин, Черчил ва Рузвельт учрашиб, бундан кейинги йиллардан дунёда қандай тартиб ҳукм суриши ҳақида келишиб олишган эди.
Иккинчи жаҳон урушидан сўнг, янги дунё тартибини белгилаб олиш учун жами учта учрашув бўлиб ўтган эди - Ялтадан олдин Теҳрон (1943 йил 28-ноябрь - 1-декабрь), кейин Потсдам (1945 йил 17-июль - 2-август), аммо фақат Ялта учрашуви дунё тарихининг бутун бир даврига ном берди.
Урушдан кейинги Ялта дунё тартиби деб аталган халқаро муносабатлар тизими 44 йил давомида - 1945 йилдан 1989 йилгача амал қилди. Ялта дунёсининг тугаши учун шартли сана 1989 йил 3 декабр деб ҳисобланиши мумкин. Сўнгра, Мальта оролидаги крейсерда М.С. Горбачёв шундай деди: "Дунё бир даврни тарк этиб, янгисига қадам босмоқда. Биз узоқ сафарнинг бошидамиз. Бу доимий тинчлик йўлидир. Зўравонлик хуружлари, ишончсизлик, психологик ва мафкуравий кураш - буларнинг барчаси энди мангуликда қолиши керак. Мен Америка Қўшма Штатлари Президентини (Жорж В. Буш - таҳр.) ҳеч қачон Қўшма Штатларга қарши уруш бошламаслигимга ишонтирдим".
Совуқ Урушнинг тугаши ҳақидаги ғайратли хабар Шарқий Европа блокининг тезда қулаши билан тенг келди. Ва 1989 йил ноябрь-декабрь ойларида ушбу парчаланиш Европа харитасини тўлиқ ўзгартирди: янги 1990 йилга келиб, Совет таъсир доираси энди йўқ эди. Эҳтимол, Горбачев ёмон ўйин шароитида яхши мина қўйгандир, эҳтимол у энди ҳақиқатдан, халқлар низоларни унутиб, буюк оилага бирлашишига чин дилдан ишонган. Қандай бўлмасин, Совуқ урушнинг 44 йиллик даври ва шу билан барқарор дунё ҳақиқатдан ҳам тугади. Бир-бирига тиркагич сифатида ўрнатилган ажратувчи чегаралар энди йўқ.
Ялта қирқ йилдан ортиқ дунё тартибига ҳар ҳил баҳолар берилган баҳоланиб келмоқда. Салбий образлардан - "Ялта қурбонлари", "Европанинг ярмини ғажиб юборишди", "Темир парда тушди", Булгаковнинг Понтий Пилати руҳида жуда ижобий - "Император Тиберийнинг кучи каби одамлар учун буюкрок ва яхшироқ куч бу дунёда бўлмаган, йўқ ва бундан буён бўлмайди!"
Қарама-қарши блокларнинг ўзаро тиралиши даврини буюк ва чиройли деб аташ – эҳтимол, сафсатадир, аммо Ялта инсониятни учинчи жаҳон уруши лаззатларидан қутқарди деб ҳисоблаш мумкин. "Учлик" нинг барча аъзолари амал қилган дипломатик иккиюзламачилиги учун барча мумкин бўлган тузатишлар ҳисобга олган ҳолда, Сталиннинг 1945 йил 6 февралдаги ҳамкорларга қилган мурожаатини эслаш жоиз:
- Токи биз тирик эканмиз, албатта, қўрқадиган ҳеч нарса йўқ. Биз орамиздаги хавфли тафовутлар вужудга келишига йўл қўймаймиз. Ҳеч қайси давлатга қарши янги тажовузнинг пайдо бўлишига йўл қўймаймиз, лекин ўн ёки ундан ҳам озроқ йиллар ўтгач биз йўқ бўлиб кетармиз ҳам. Биз ўз бошимиздан кечирганларни ҳеч қайсинисини кечирмаган ва кўпчилик муаммоларга биздан фарқли ўлароқ бошқача фикрда бўлган янги авлод пайдо бўлади. Унда нима бўлади? Биз худди кейинги 50 йил давомида дунёни таъминлаш мақсадини олдин сурмоқдамиз, - деган эди доҳий.
Янги сиёсий тафаккурни ва дунёнинг янги раҳбарлари ва М. С. Горбачевни эслаб, ўртоқ Сталин кўнгли сезганини ва Ялтада тузилган тизимнинг амал қилиш муддатларида ҳам хато қилмаганлигини тан олиш керак.
Бу "доно, азиз ва суюкли" Сталин ҳақида ажойиб қўшиқ эмас, гуноҳи ҳам, хизмати ҳам уччаласига тегишли - Рузвелт ва Черчиллга ҳам "азиз ва севиклилиги" ҳақида қўшиқлар аташ мумкин.
Эҳтимол, 1945 йил бошига келиб юлдузлар шу тарзда жойлашишди. Қизил Армия ўша пайтда бузилмас инерцияни қўлга киритди, ғарб томон силжишни тўхтатишнинг иложи йўқ эди ва сиёсатчиларнинг вазифаси қандайдир тарзда демаркация чизиқларини белгилаб, СССР учун ғолиблик вокеликни чегаралаш линияларини белгилар орқали шакллантириш эди. Яъни, "бу бизники, ва бу сизники" формуласини топиш.
У топилди. Фукуямага кўра тарих охиригача - 1989 йилгача ва бу тамойил сақланиб қолган. Ташқи таъсир доирасидаги ҳудудларга тўғридан-тўғри аралашув бўлмаган. Сталин инглизлар томонидан олиб борилган Юнон контрреволюцияни "ютиб юборди", Ғарб эса Венгрия инқилобини бостирилишини "ютди" (у ҳам аксил-инқилобий қўзғолон). СССР Италия ишларига, "эркин дунё" эса Чехословакияга аралашмади. Брежнев доктринаси ҳақиқатдан ҳам тан олинган.
Албатта, динамик ўзаро тиранишлар асло ёрқин уйғунликни англатмайди ва билвосита ҳаракатлар ва тўғридан-тўғри ифлос найрангларни рад этмайди. Марказий разведка бошқармаси ҳам, КГБ ҳам нонни бекорга емаганлар, ва Европанинг ташқарисида тўқнашувлар ўта шиддатли бўлган. Шунга қарамай, 1945 йил феврал ойида қурилган қалтис дунёга альтернатива фақат ёмон келишувларни қайта тиклаш учун янги уриниш бўлиши мумкинлиги Ялта даври мобайнида тан олинди. Яъни, учинчи дунё ёки шунга ўхшаш ҳодиса. Ва буни, умуман олганда, ҳеч ким ҳоҳламаган - ҳамма томонга муросани узайтириш маъқул кўринди.
Компромиснинг сифати тўғрисида нуқтаи назар ҳар ҳил бўлган. Шарқий Европанинг социалистик мамлакатлари (шу жумладан лимитроф давлатлар ҳам: Эстония, Латвия, Литва ва Финляндия – таҳр.) Ялта дунёсини жуда нозик деб ҳисоблашган, аммо ҳеч ким улардан буни сўрамаган ҳам. Эҳтимол, Ялта тизими узоқроқ мавжуд бўлган бўлар эди, лекин Совет элитаси ёқимли янги сиёсий тафаккурни кашф этди ва Совуқ Урушни, яъни ярим асрлик ўзаро тиранишларни тўхтатишга қарор қилди.
Бунинг оқибатлари бугун равшан.