Чексиз ифлосланиш: Марказий Осиё давлатлари тоза ҳаво учун курашиш ниятида
© Sputnik/Анна Желиховская
Oбуна бўлиш
Эксклюзив
Атмосфера ҳавоси ифлосланишининг чегараси йўқ. Бир давлатда юзага келадиган шунга ўхшаш экологик муаммо қўшни давлатларга ҳам таъсир қилади. Шу боис МО давлатлари ҳаво сифатини бошқаришнинг самарали механизмини ишлаб чиқиш бўйича саъй-ҳаракатларни кучайтирмоқда.
TOШКЕНТ, 20 июн — Sputnik. Тошкентда “Марказий Осиёда тоза ҳаво билан келажак қуриш” мавзусидаги биринчи олий даражадаги минтақавий сиёсий мулоқот бўлиб ўтди, деб хабар берди Sputnik Ўзбекистон мухбири.
Экспертлар учрашуви Ўзбекистон Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазирлиги, Жаҳон банки ва UNEP (Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Атроф-муҳит бўйича дастури) ҳамкорлигида ташкил этилди. Унда Марказий Осиё давлатларидан экспертлар, халқаро ташкилотлар вакиллари, Австрия, Финляндия, Германия, Ҳиндистон, Польшадан келган экологлар ҳам ўз тажрибалари билан ўртоқлашди.
Аҳолининг соғлиғига асосланган ҳаво сифати стандартларини қабул қилиш, ҳаво сифатини бошқариш бўйича комплекс стратегия ва сиёсатларни амалга ошириш, ҳаво ифлосланишини прогнозлашнинг илғор воситаларини жорий этиш, шунингдек, трансчегаравий ифлосланишга қарши курашиш бўйича қўшма минтақавий ҳаракатлар Марказий Осиё давлатлари ҳаво ифлосланишини камайтириш бўйича умумий мақсадларга эришиш йўлларидир, деб ҳисоблайди экспертлар.
Соғлиққа зиён ва иқтисодиётга зарар
БМТ маълумотларига кўра, ҳар йили 7 миллиондан ортиқ одам ҳавонинг ифлосланиши таъсиридан вафот этади. Экологлар огоҳлантирмоқда: агар зудлик билан самарали чоралар кўрилмаса, 2050 йилга келиб ҳаво ифлосланишидан ўлим 50-100 фоизга ошиши мумкин.
Атмосферанинг ифлосланиши глобал муаммо, дейди экспертлар. Инсон саломатлигига таъсиридан ташқари, бу йилига 8 триллион доллардан кўпроқ баҳоланган катта иқтисодий йўқотишларга олиб келади.
Марказий Осиёдаги энг катта ифлосланиш манбалари шаҳарлардир. Бундан ташқари, Ўзбекистон Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазири ўринбосари Жусипбек Казбеков таъкидлаганидек, Марказий Осиё республикаларида Орол инқирози туфайли бу муаммо янада оғирлашмоқда.
Ўз навбатида, Жаҳон банкининг ҳаво сифати бўйича халқаро эксперти Маркус Аманн бошқа мамлакатларда бўлгани каби, Марказий Осиёда ҳам шаҳар ва қишлоқлардаги ҳаво сифати кучайиб бораётган қум ва чанг бўронлари натижасида келиб чиққан трансчегаравий ифлосланиш таъсирида эканлигини тушунтирди.
“Шу билан бирга, шаҳарлар ҳавосидаги PM2,5 умумий миқдорининг 50% дан 80% гача инсоннинг иқтисодий фаолияти сабаб бўлади”, — дейди эксперт.
Бундан ташқари, у ҳаво ифлосланиши билан боғлиқ бўлган соғлиқ учун асосий хавфлар (юрак-қон томир касалликлари, инсулт, ўпка саратони) PM2,5нинг узоқ муддатли таъсирига боғлиқлигини таъкидлади. Маркус Аманннинг сўзларига кўра, бу сўнгги 25 йил давомида тўпланган илмий асосланган маълумотлар.
“PM2,5 атмосферада тахминан бир ҳафта қолади ва шу вақт ичида уни шамол 1000-2000 км масофага олиб ўтади”, — дейди эколог.
ЖССТнинг йирик стандартлари
2023 йил учун ҳаво сифати бўйича Жаҳон ҳисоботига кўра (130 тадан ортиқ давлатни қамраб олган) Марказий Осиё шаҳарларида у бу кўрсаткич бўйича Жанубий Осиё ва Форс кўрфази давлатларини ортда қолдириб, дунёдаги энг ёмонларидан бири ҳисобланади.
“Бу фактлар бу борада мувофиқлаштирилган саъй-ҳаракатлар ва тажриба алмашиш зарурлигини исботлайди, чунки экологик муаммоларнинг чегараси йўқ”, — дея қўшимча қилди Жусипбек Казбеков.
Маркус Аманн фикрича, барча мамлакатлар учун умумий тавсиялар ишлаб чиқиш мумкин, бироқ бир минтақа учун ёндашувлар бошқа минтақада, масалан, Марказий Осиёда ишламаслиги мумкин.
“Биз аллақачон маҳаллий маълумотларни ҳисобга олган ҳолда тадқиқот ўтказдик, бу ҳаво сифатини бошқариш самарадорлигини сезиларли даражада ошириши мумкин. Бироқ, тасдиқланган ҳаво мониторинги маълумотлари сифати бўйича катта бўшлиқлар мавжуд ва бу йўналишда (маълумотларни йиғиш) иш олиб бориш керак, — дея қўшимча қилди эколог.
Паневропа минтақасининг деярли барча мамлакатларида асосий ифлослантирувчи моддалар учун ҳаво сифати стандартлари мавжуд. Бироқ, биз ЖССТнинг сўнгги стандартлари жуда амбицияли эканлигини таъкидлаймиз, шунинг учун стандартларни мослаштириш ва барча мамлакатларда уларга эришиш учун кўп иш қилиш керак. Бу ҳақда UNEPнинг Марказий Осиё бўйича субминтақавий бюросининг ҳаво сифати бўйича минтақавий маслаҳатчиси Екатерина Перфильева маълум қилди.
UNEP маълумотларига кўра, 2020 йилда 124 давлат атмосфера ҳавоси сифати стандартларига жавоб беради деб тан олинган, таққослаш учун 2016 йилда 107 та давлат.
Барча мамлакатларнинг бешдан биридан кўпроғи ушбу стандартларни қайта кўриб чиқиш ёки янгилаш жараёнида ва деярли бешдан бир қисми яқин келажакда стандартларни қонунга киритишни режалаштирмоқда.
Екатерина Перфильева, шунингдек, ҳаво ифлосланишига қарши курашнинг асосий тармоқларидан бири электр, иссиқлик энергияси ишлаб чиқариш ва саноат эканлигини таъкидлади. Бунда деярли барча мамлакатлар қайта тикланадиган энергия манбалари ва энергия самарадорлигига эътибор қаратмоқда, деди эколог.
“Марказий Осиё учун энг долзарб масала кўмирдан маиший иситиш соҳасида ўтиш ва биноларнинг энергия самарадорлигини ошириш”, — дея аниқлик киритди эксперт.
Транспорт нуқтаи назаридан, кўплаб мамлакатлар транспорт воситаларини кўриб чиқишмоқда, шаҳарларда ҳаракатланиш сиёсатини ишлаб чиқишмоқда ва электромобиллар ва электробусларни фаол равишда тарғиб қилишмоқда.
Қум ва чанг бўронлари PM2,5нинг асосий манбаи бўлмаса-да, яшил белбоғларни яратиш ва шаҳар ҳудудларини кўкаламзорлаштиришни давом эттириш керак.
Ўзбекистон учун йўл харитаси
Мутахассислар Ўзбекистоннинг халқаро миқёсда ҳаво сифатини яхшилаш ва атроф-муҳит ифлосланишига қарши курашиш борасидаги саъй-ҳаракатларини таъкидламоқда. Айни пайтда ҳал этилмаган саволлар қолмоқда.
первый региональный политический диалог на высоком уровне "Создание будущего с чистым воздухом в Центральной Азии"
© Sputnik/Анна Желиховская
Ўзбекистон Экология вазирлиги Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш бошқармаси бошлиғи Баҳром Холхўжаевнинг айтишича, ўзбекистонлик экологлар ва Жаҳон банки экспертлари томонидан республикада ҳаво сифатини яхшилаш бўйича “Йўл харитаси” ишлаб чиқилган.
Унинг мақсади ҳаво сифатини умумий бошқаришни кучайтириш, ҳаво сифатини назорат қилишнинг ҳуқуқий ва сиёсий асосларини ислоҳ қилиш ва янгилаш ҳамда соҳага сармоя киритиш учун потенциал устувор йўналишларни аниқлашдан иборат.
“Атмосфера ҳавоси сифатини бошқариш тизимининг самарадорлиги бир-бирига боғлиқ бўлган бир қанча компонентлардан иборат, – дея тушунтиради Баҳром Холхўжаев. — "Мониторинг муҳим аҳамиятга эга, чунки у ҳаво ифлосланиши даражаси ҳақида ишончли маълумотларни тақдим этади."
Бундан ташқари, йўл харитаси техник таркибий қисмлар, сиёсат таркибий қисмлари, шунингдек, инвестиция ва молиявий чора-тадбирлардан иборат. Хусусан, техник чора-тадбирлар миллий мониторингни ташкил этиш ва ҳаво сифати стандартларини янгилашни ўз ичига олади.
