https://sputniknews.uz/20240412/ozbekistondagi-togonlar-deformatsisi-ilk-bor-koinotdan-tekshirildi-43405693.html
Ўзбекистондаги тўғонлар деформацияси илк бор коинотдан текширилди
Ўзбекистондаги тўғонлар деформацияси илк бор коинотдан текширилди
Sputnik Ўзбекистон
Республикада биринчи марта тўғонлар ва уларнинг қирғоқбўйи ҳудудларини радиолокацион космик мониторинги амалга оширилди. 12.04.2024, Sputnik Ўзбекистон
2024-04-12T19:06+0500
2024-04-12T19:06+0500
2024-04-12T19:22+0500
интервью
радар
халқаро космик станция (хкс)
фавқулодда вазиятлар вазирлиги (фвв)
экспертиза
аналитика
коинот
космос
ўзбеккосмос
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e8/04/0c/43399788_0:96:909:607_1920x0_80_0_0_436e8249126a4f235e75744ce21ab451.jpg
ТОШКEНТ, 12 апр – Sputnik. 2023 йилда "Ўзбеккосмос" агентлиги томонидан мамлакат тарихида биринчи марта 1-2 тоифадаги сув омборлари — жами 18 та тўғонлар ва уларнинг қирғоқбўйи ҳудудларидаги мониторинги ўтказилди. Шу мақсадда InSAR (Interferometry Synthetic Aperture Radar) технологиясидан фойдаланилди - бу ер юзаси ва ундаги жисмларнинг деформациясини кузатиш имконини берувчи радар усули."Ўзбеккосмос" акциядорлик жамияти сув омборларидаги тўғонларнинг ҳолатини мониторинг қилиш соҳасида илғор технологияларни фаол жорий этмоқда, чунки бу тузилмалар доимий турли кучлар босими остида. Бу нафақат сув (ва муз) босими, балки ер силкинишларнинг таъсири ҳамдир. Ҳатто тузилишдаги деярли сезилмайдиган ёриқ ҳам вақт ўтиши билан жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин.Агентлик тушунтиришича, мониторинг объектларнинг ҳақиқий ҳолатини баҳолаш, ўз вақтида чора-тадбирлар кўриш ва тўғонларнинг бузилиши билан боғлиқ фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш имконини беради.Ҳаракатланиш харитасиМониторинг йил давомида Ернинг бир жойидан маълум бир неча марта учадиган сунъий йўлдошдан олинган радар тасвирлари ёрдамида амалга оширилади (йиллик ўлчов цикли). Расмга тушириш вақтида сунъий йўлдошнинг кўриш соҳасидаги ҳамма нарса ёзиб олинади. 2024 йилда республикада яна 11 та сув омборида космик мониторинг йўлга қўйилади.Сунъий йўлдошдан олинган барча маълумотлар диққат билан таҳлил қилинади. Кейинчалик, махсус алгоритмлар ёрдамида маълум бир объект учун жой алмашиш харитаси тузилади. Мониторинг натижалари сув омборларидан фойдаланиш хизматлари, Механика ва сейсмология институтлари, шунингдек, Фавқулодда вазиятлар вазирлигига топширилади.Бунинг сабаби шундаки, тадқиқот соҳаси нафақат сунъий объектларни, балки "барқарор" деб ҳисобланган, яъни аниқ деформацияларга тобе бўлмаган тўғонларни ҳам ўз ичига олади. Шунингдек, "беқарор" табиий объектлар - тоғ тизмаларининг бир қисми, кўчкилар ва бошқалар, масалан, кучли ёғингарчилик ёки ҳатто кичик зилзилалар туфайли ҳаракатланиши мумкин."Иккала алгоритмда ҳам олинган маълумотларнинг аниқлиги бир хил, аммо PSI учун 5 мм дан ортиқ ўзгаришлар фон ҳисобланади ва ҳисобга олинмайди. Масалан, агар тош тўғондан пастга думалаб тушса, биз буни қилмаймиз. Буни деформация деб ҳисобланади. Ёки масалан, бута ўсган ёки қор ёққан бўлса. Демак бу лаҳзалар ўлчовлар расмини бузмаган, улар фильтрланган, шунинг учун улар иккита алгоритмдан фойдаланадилар – барқарор, кўпинча сунъий объектлар учун PSI ва Кўчкилар, бузилишлар ва ер юзасининг чўкиши учун DSI”, — деб тушунтирди Дмитрий Леухин.Ёрдамчи воситаУнинг сўзларига кўра, InSAR технологиясининг ўзи ёрдамчи ҳисобланади, чунки эксплуатация хизмати мутахассислари бундай тузилмалар учун мажбурий бўлган мунтазам ер ости кузатувлари ва тадқиқотларини (тўғридан-тўғри объектлар юзасида) мустақил равишда амалга оширадилар."Биз қилаётган иш ёрдамчи технология бўлиб, ерга асосланган ўлчаш усулларини алмаштириб кўрсатмайди ва аниқликда рақобатлашмайди. Шу билан бирга, иқтисодий мақсадга мувофиқлик нуқтаи назаридан (шу жумладан кузатиш вақти нуқтаи назаридан) сунъий йўлдош маълумотлари янада самаралироқ. "Юқори аниқликдаги ерга асосланган ўлчовлар "Улар узоқроқ вақт талаб этади ва қимматроқдир. Катта майдонларга келсак, биринчи навбатда космосдан кузатиш, кейин эса аниқланган бўлаклар устида Ердан ўлчаш усуллари ёрдамида ишлаш мақсадга мувофиқдир ", деди Дмитрий Леухин. .Ўтказилган радар космик мониторинги маълум деформацияларни аниқлаш ва уларнинг ҳажми, йўналиши ва тезлигини аниқлаш имконини берди.Мутахассислар тўғонларнинг деформациясидан ташқари, сув омборлари атрофидаги 500 метрлик зонани ҳам кузатдилар. Масалан, уларнинг баъзиларида тупроқнинг силжиши (кўчкилар) аниқланган, бу сув омборларини эксплуатация қилиш хизмати томонидан тасдиқланган."Мониторинг ишлари сув омборидан фойдаланиш хизматлари маълумотлари, шунингдек, ердаги кузатувлар ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилди, - деди Дмитрий Леухин. Кейин силжиш маълумотлари солиштирилди ва биз кўчириш қийматлари ва тенденциялари ўхшашлигини кўрдик. Бизга ёрдамчи сифатида айтишга имкон беради, бу технология, айниқса, ҳеч бўлмаганда ердан кузатувлар билан қоплаш қийин ва энг қиммат бўлган катта объектлар учун қўлланилиши керак".Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва моделлаштиришОлинган маълумотлар асосида эксплуатация хизматлари қайси ҳудудларда кузатувларни кучайтириш ва қаерда, аксинча, диққатни бошқа нарсага ўтказиши кераклигини аниқлай олади.Бундан ташқари, бундай мониторинг тегишли муассасаларга фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича ҳисоб-китобларда ёки фавқулодда вазиятлар ва уларни бартараф этиш учун вазиятларни моделлаштириш учун зарур маълумотларни тақдим этади.Шунингдек, агентлик 2023 йилда амалга оширилган ишлар натижалари Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Сейсмология институти ва Механика институти томонидан ижобий баҳоланиб, объектларнинг барқарорлигини баҳолашда фойдаланилишини таъкидлади.InCAPдан нафақат сув омборлари ҳудудларида, балки зилзилалардан кейин республиканинг юқори сейсмик зоналарида, шунингдек, углеводород ва руда конлари ўзлаштирилган ҳудудларда ер юзасининг деформацияларини аниқлашда фойдаланиш масаласи институт билан қизғин муҳокама қилинмоқда.
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2024
Анна Желиховская
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Анна Желиховская
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
Янгиликлар
uz_UZ
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Анна Желиховская
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/04/1c/34393060_348:50:935:637_100x100_80_0_0_067faeb5a518bb96ff950ec2641bb91d.jpg
интервью, радар, халқаро космик станция (хкс), фавқулодда вазиятлар вазирлиги (фвв), экспертиза, аналитика, коинот, космос, ўзбеккосмос
интервью, радар, халқаро космик станция (хкс), фавқулодда вазиятлар вазирлиги (фвв), экспертиза, аналитика, коинот, космос, ўзбеккосмос
Ўзбекистондаги тўғонлар деформацияси илк бор коинотдан текширилди
19:06 12.04.2024 (янгиланди: 19:22 12.04.2024) Республикада биринчи марта тўғонлар ва уларнинг қирғоқбўйи ҳудудларини радиолокацион космик мониторинги амалга оширилди.
ТОШКEНТ, 12 апр – Sputnik. 2023 йилда "Ўзбеккосмос" агентлиги томонидан мамлакат тарихида биринчи марта 1-2 тоифадаги сув омборлари — жами 18 та тўғонлар ва уларнинг қирғоқбўйи ҳудудларидаги мониторинги ўтказилди.
Шу мақсадда InSAR (Interferometry Synthetic Aperture Radar) технологиясидан фойдаланилди - бу ер юзаси ва ундаги жисмларнинг деформациясини кузатиш имконини берувчи радар усули.
"Ўзбеккосмос" акциядорлик жамияти сув омборларидаги тўғонларнинг ҳолатини мониторинг қилиш соҳасида илғор технологияларни фаол жорий этмоқда, чунки бу тузилмалар доимий турли кучлар босими остида. Бу нафақат сув (ва муз) босими, балки ер силкинишларнинг таъсири ҳамдир. Ҳатто тузилишдаги деярли сезилмайдиган ёриқ ҳам вақт ўтиши билан жиддий оқибатларга олиб келиши мумкин.
Агентлик тушунтиришича, мониторинг объектларнинг ҳақиқий ҳолатини баҳолаш, ўз вақтида чора-тадбирлар кўриш ва тўғонларнинг бузилиши билан боғлиқ фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш имконини беради.
Мониторинг йил давомида Ернинг бир жойидан маълум бир неча марта учадиган сунъий йўлдошдан олинган радар тасвирлари ёрдамида амалга оширилади (йиллик ўлчов цикли). Расмга тушириш вақтида сунъий йўлдошнинг кўриш соҳасидаги ҳамма нарса ёзиб олинади.
Космик кема оптик тасвирни олмайди, балки ер юзасининг исталган нуқтасидан акс эттирилган ва орқага қайтадиган радио сигналини юборади. Шу тарзда сунъий йўлдошдан Ердаги нуқтагача бўлган масофа ўлчанади ва агар бу масофа йиллик ўлчаш циклида ўзгарса, у ҳолда бу сирт нуқтаси ҳаракатланади. Кўчиришнинг катталиги, унинг тезлиги ва йўналиши бутун кузатиш даври - жорий йил ва архив маълумотларини (2017 йилдан бери) таҳлил қилиш орқали аниқланади.
2024 йилда республикада яна 11 та сув омборида космик мониторинг йўлга қўйилади.
Сунъий йўлдошдан олинган барча маълумотлар диққат билан таҳлил қилинади. Кейинчалик, махсус алгоритмлар ёрдамида маълум бир объект учун жой алмашиш харитаси тузилади. Мониторинг натижалари сув омборларидан фойдаланиш хизматлари, Механика ва сейсмология институтлари, шунингдек, Фавқулодда вазиятлар вазирлигига топширилади.
"Аслида, бутун маълумотларни қайта ишлаш жараёни горизонтал ва вертикал силжишлар мавжудлиги учун ер юзасидаги нуқталарнинг жойлашишини таққослашдан иборат. Таҳлил қилишда иккита алгоритм қўлланилади: PSI (нуқталар деформацияси) юқори аниқликдаги (5мм.гача) ўзгаришлар билан ишлайди ва DSI (объектларнинг жойлашувининг ўзаро силжиши) 5 мм дан ортиқ ўзгаришлар билан ишлайди”, — деб тушунтирди "Ўзбеккосмос" ҳузуридаги Космик мониторинг ва геоахборот маркази бўлими бошлиғи ўринбосари Дмитрий Леухин.
Бунинг сабаби шундаки, тадқиқот соҳаси нафақат сунъий объектларни, балки "барқарор" деб ҳисобланган, яъни аниқ деформацияларга тобе бўлмаган тўғонларни ҳам ўз ичига олади. Шунингдек, "беқарор" табиий объектлар - тоғ тизмаларининг бир қисми, кўчкилар ва бошқалар, масалан, кучли ёғингарчилик ёки ҳатто кичик зилзилалар туфайли ҳаракатланиши мумкин.
"Иккала алгоритмда ҳам олинган маълумотларнинг аниқлиги бир хил, аммо PSI учун 5 мм дан ортиқ ўзгаришлар фон ҳисобланади ва ҳисобга олинмайди. Масалан, агар тош тўғондан пастга думалаб тушса, биз буни қилмаймиз. Буни деформация деб ҳисобланади. Ёки масалан, бута ўсган ёки қор ёққан бўлса. Демак бу лаҳзалар ўлчовлар расмини бузмаган, улар фильтрланган, шунинг учун улар иккита алгоритмдан фойдаланадилар – барқарор, кўпинча сунъий объектлар учун PSI ва Кўчкилар, бузилишлар ва ер юзасининг чўкиши учун DSI”, — деб тушунтирди Дмитрий Леухин.
Унинг сўзларига кўра, InSAR технологиясининг ўзи ёрдамчи ҳисобланади, чунки эксплуатация хизмати мутахассислари бундай тузилмалар учун мажбурий бўлган мунтазам ер ости кузатувлари ва тадқиқотларини (тўғридан-тўғри объектлар юзасида) мустақил равишда амалга оширадилар.
"Биз қилаётган иш ёрдамчи технология бўлиб, ерга асосланган ўлчаш усулларини алмаштириб кўрсатмайди ва аниқликда рақобатлашмайди. Шу билан бирга, иқтисодий мақсадга мувофиқлик нуқтаи назаридан (шу жумладан кузатиш вақти нуқтаи назаридан) сунъий йўлдош маълумотлари янада самаралироқ. "Юқори аниқликдаги ерга асосланган ўлчовлар "Улар узоқроқ вақт талаб этади ва қимматроқдир. Катта майдонларга келсак, биринчи навбатда космосдан кузатиш, кейин эса аниқланган бўлаклар устида Ердан ўлчаш усуллари ёрдамида ишлаш мақсадга мувофиқдир ", деди Дмитрий Леухин. .
Ўтказилган радар космик мониторинги маълум деформацияларни аниқлаш ва уларнинг ҳажми, йўналиши ва тезлигини аниқлаш имконини берди.
"Биз сув омборларининг ишлаш режимидан келиб чиқадиган деформациялар ўртасидаги боғлиқликни аниқ белгилаб олдик. Тўғон, таъбир жоиз бўлса, "нафас олади". Сув омбори тўлганида, оғишлар сувдан узоқлашади, у бўшаганида — тескари йўналишда ҳаркатланади. Бу нормал жараён, мақбул қийматлар орасидаги деформациялар”, — дея аниқлик киритди мутахассис.
Мутахассислар тўғонларнинг деформациясидан ташқари, сув омборлари атрофидаги 500 метрлик зонани ҳам кузатдилар. Масалан, уларнинг баъзиларида тупроқнинг силжиши (кўчкилар) аниқланган, бу сув омборларини эксплуатация қилиш хизмати томонидан тасдиқланган.
"Мониторинг ишлари сув омборидан фойдаланиш хизматлари маълумотлари, шунингдек, ердаги кузатувлар ҳисобга олинган ҳолда амалга оширилди, - деди Дмитрий Леухин. Кейин силжиш маълумотлари солиштирилди ва биз кўчириш қийматлари ва тенденциялари ўхшашлигини кўрдик. Бизга ёрдамчи сифатида айтишга имкон беради, бу технология, айниқса, ҳеч бўлмаганда ердан кузатувлар билан қоплаш қийин ва энг қиммат бўлган катта объектлар учун қўлланилиши керак".
Фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш ва моделлаштириш
Олинган маълумотлар асосида эксплуатация хизматлари қайси ҳудудларда кузатувларни кучайтириш ва қаерда, аксинча, диққатни бошқа нарсага ўтказиши кераклигини аниқлай олади.
Бундан ташқари, бундай мониторинг тегишли муассасаларга фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш бўйича ҳисоб-китобларда ёки фавқулодда вазиятлар ва уларни бартараф этиш учун вазиятларни моделлаштириш учун зарур маълумотларни тақдим этади.
Айни пайтда "Ўзбеккосмос" томонидан амалга оширилган ишлар натижаларига кўра, бутун Ўзбекистон бўйлаб жойлашган гидротехника иншоотларининг тоифасига қараб космик радар мониторинги частотаси бўйича тавсиялар тайёрланмоқда.
Шунингдек, агентлик 2023 йилда амалга оширилган ишлар натижалари Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси Сейсмология институти ва Механика институти томонидан ижобий баҳоланиб, объектларнинг барқарорлигини баҳолашда фойдаланилишини таъкидлади.
InCAPдан нафақат сув омборлари ҳудудларида, балки зилзилалардан кейин республиканинг юқори сейсмик зоналарида, шунингдек, углеводород ва руда конлари ўзлаштирилган ҳудудларда ер юзасининг деформацияларини аниқлашда фойдаланиш масаласи институт билан қизғин муҳокама қилинмоқда.
