https://sputniknews.uz/20240117/eoii-briks-dunyo-global-tasvir-42072252.html

ЕОИИ ва БРИКС дунёнинг глобал суратини қандай ўзгартирмоқда — таҳлилчи фикри

ЕОИИ ва БРИКС дунёнинг глобал суратини қандай ўзгартирмоқда — таҳлилчи фикри

Sputnik Ўзбекистон

ЕОИИ янги жаҳон тартибининг муҳим қисмига айланди, унинг доирасида савдо-иқтисодий ва молиявий муносабатларнинг мустақил тизими такомиллаштирилмоқда, деб ёзади Sputnik Қирғизистон колумнисти.

2024-01-17T11:01+0500

2024-01-17T11:01+0500

2024-01-17T11:05+0500

ўзбекистон ва еоии

колумнистлар

еоии

марказий осиё

брикс (brics)

россия

шанхай ҳамкорлик ташкилоти (шҳт)

ўзбекистон

эрон

мдҳ

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/0b/1d/41310955_0:0:3291:1851_1920x0_80_0_0_9e75888fb9f5487b295469c599913be4.jpg

Континентал истиқболларЎтган йил Марказий Осиё давлатларининг транспорт, савдо ва иқтисодий оқимларини Европага йўналтиришга уринган Ғарбнинг дипломатик саъй-ҳаракатлари юқори эканлигини кўрсатди. Умуман олганда, Европа ва Ғарб давлатлари машҳур геосиёсий постулат асосида ҳаракат қилишди: Марказий Осиё Евросиёнинг юраги ва бу минтақани ким назорат қилса, бутун қитъани назорат қилади.Шу билан бирга, европаликларнинг географик жиҳатдан узоқлиги ва Марказий Осиёга кириш имкони йўқлиги уларни ҳеч қачон хижолат қилмаган ва бу уларнинг бутун сиёсатидаги жиддий мантиқий хатодир.Замонавий Европа геосиёсий тафаккурининг апофеози уларнинг асосий мақсади Марказий Осиёни Россия ва Хитойдан ажратиб олиш эканлигини очиқ тан олиш эди. Кўриниб турибдики, қаерда ва қандай қилиб мутлақо аҳамиятсиз — асосий нарса буни қилишдир.Ғарб 30 йилдан ортиқ вақт давомида Марказий Осиё давлатларини жаҳон бозорларига, хусусан, Европага чиқиш зарурлигига ишонтираётгани ҳам мутлақо ажабланарли. Бунга эриша олмаслик Марказий Осиёдаги энг катта геосиёсий фожиа эканини таъкидлаш учун барча соҳа мутахассислари бир-бири билан курашишди.Лекин, эҳтимол, бундан ҳам катта фожиа шундаки, Марказий Осиё давлатларининг ўзлари собиқ Иттифоқнинг иқтисодий, транспорт, энергетика ва бошқа алоқалари тизими доирасида уларнинг барчаси бир вақтлар ўзини ўзи таъминлайдиган минтақанинг бир қисми эканлигини унутган эди. Ва бугунги кунда ЕОИИ мамлакатлари, шунингдек, ташкилот ҳамкорлари билан савдо-иқтисодий кўрсаткичларнинг кўп карра ортиши буни яна бир бор исботлади.Европанинг душманлиги шароитида Евросиё қитъасининг шарқий ва жанубига янада истиқболли йўналишлар мавжуд. Масалан, Хитой Евроосиёнинг бир қисми сифатида Евроосиё иқтисодий жараёнлари билан боғлиқ бўлган ўзининг “Бир камар ва йўл” лойиҳасига эга ва Россия Федерацияси – Марказий Осиё – Хитой ўртасидаги ҳамкорликни минтақавий ўзаро ҳамкорлик модели сифатида кўриш мумкин.Жануб йўналиши Эрон бўлиб, у 2019 йилдан бери биринчи марта ЕОИИ билан эркин савдо ҳудуди (ЭСҲ) тўғрисидаги вақтинчалик келишувни имзолаган ва 2023 йил декабрида ташкилот билан тўлиқ ҳуқуқли ЭСҲ битимини тузган. Эҳтимол, Эроннинг шарқий менталитетининг ўзига хос хусусиятлари ва келишувлар, айниқса, кўп томонлама шартномалар тузишдаги анъанавий синчковлиги ҳисобга олинса, бу жараён узоқ давом этиши мумкин.Шунга қарамай, иқтисодий, савдо, транспорт ва сиёсий жараёнларнинг оғирлик маркази Евроосиё томон силжиши билан Эроннинг ҳам уларга босқичма-босқич қўшилиши муқаррар эди ва бу давлат 2023 йил 4 июлда ШҲТга аъзо бўлганидан кейин бу жараён тезлашди. Агар Хитой Евроосиё мамлакатлари учун Осиё-Тинч океани минтақаси портларини очса, Эрон Форс кўрфази ва Ҳинд океанига кириш эшиги ҳисобланади.Ҳамкорлик коридорлариЭрон ҳали ўзининг Евроосиё сиёсатига эга эмас, бироқ у Россия ва Хитой билан стратегик шериклик тўғрисидаги шартномалар билан боғланган ва бу Евроосиёда улар ўртасидаги ўзаро тушунишга сезиларли ҳисса қўшади.Россия ва жамоавий Ғарб ўртасидаги зиддият кучайиб борар экан, Россия-Эрон иқтисодий ҳамкорлиги ва сиёсий мулоқот сезиларли даражада кучайиб, Марказий Осиё ва Жанубий Кавказдаги бошқа мамлакатларни жалб қилувчи лойиҳаларни амалга ошириш учун асос яратди.Хусусан, гап Россия, Озарбайжон (Боку) ёки Қозоғистон (Актау)ни Эрон шаҳарлари билан, сўнгра Бандар-Аббос ёки Чабаҳор портлари орқали Ҳиндистоннинг Мумбай билан боғлайдиган “Шимол-Жануб” транспорт йўлаги лойиҳасини амалга ошириш ҳақида бормоқда.Чабаҳар порти Ҳиндистоннинг Эрондаги сармояси бўлиб, у, айтмоқчи, савдо оқимининг кутилаётган ўсиши туфайли 2024 йилда кўпайиши режалаштирилган. Эроннинг БРИКСга қўшилиши ва ЕОИИ билан эркин савдо тўғрисидаги битим имзоланганидан кейин бу соҳанинг истиқболлари кўп марта ошди.Шундай қилиб, Саудия Арабистони ва Бирлашган Араб Амирликларини ўз ичига олган БРИКС мамлакатлари билан алоқада бўлган Евроосиё иқтисодий макони Арабистон ярим оролига киришни очади.Каспий денгизига чиқадиган Қирғизистон – Ўзбекистон – Туркманистон мултимодаль коридорини ривожлантириш ҳақида гапирадиган бўлсак, Марказий Осиё, Россия, Жанубий Кавказ, Эрон, Ҳиндистон ва араб мамлакатлари жаҳон иқтисодиётида муҳим аҳамиятга эга бўлган доимий ва тез ўсиб бораётган савдо йўллари орқали боғланади. Шу билан бирга, “Бир камар ва йўл” (ХХР) ва “Ўрта коридор” (Туркия) каби бошқа лойиҳаларни рақобатбардош деб ҳисобламаслик керак.Уларнинг барчаси Евроосиё қитъасининг умумий алоқа тармоғини тўлдиради.Дунёнинг янги суратиҒарбнинг тўлиқ таназзулга учраши ҳали ҳам узоқ, аммо бу дунё тартибидаги тектоник ўзгаришларнинг асосий мақсади эмас. Евроосиё мамлакатлари, БРИКСга аъзо давлатлар ва дунёнинг бошқа давлатлари кўпчилик фақат битта нарсани — цивилизация ва маданий хилма-хилликни тан оладиган ва тинч-тотув яшаш тамойилларига асосланган янада мувозанатли, адолатли дунё тартибини хоҳлайди.Афсуски, Ғарбдаги "демократиянинг юксак стандартлари" бу мамлакатлар жамиятларининг ҳақиқий кайфиятини акс эттирмайди, улар ҳақиқатда на сайлов ҳуқуқига, на танлаш ҳуқуқига эга. Шунга қарамай, янги, адолатли дунёда, шубҳасиз, Ғарб учун жой бўлади, лекин ундан ҳам эркинроқ."Биз ўзимизникимиз, биз янги дунё қурамиз..."Эҳтимол, ҳамма ҳам дунё чуқур ва туб ўзгаришлар ёқасида, лекин ҳатто “либерал дунё”нинг энг ўжар тарғиботчиси учун ҳам Ғарбнинг ягона глобал ҳукмронлиги остида дунё қуриш лойиҳаси аста-секин барбод бўлаётгани аён бўлади, деган фикрда эмас.Бундай шароитда бир қутбли дунё курашсиз таслим бўлмаяпти -— Украинадаги ҳарбий хизматчилар, Донецк, Белгород ва Россиянинг бошқа шаҳарларидаги тинч аҳоли, Фаластиндаги Ғазо сектори тинч аҳоли ва дунёнинг бошқа кўплаб мамлакатларида ҳалок бўлди.2022 йилда Россиянинг коллектив Ғарб билан қарама-қаршилиги натижасида дунё тартибини ўзгартириш жараёни фаол босқичга ўтганини энди инкор этиб бўлмайди. Аммо шуни ҳам тушуниш керакки, Россиянинг халқаро санкцияларга қаршилиги ва глобал изоляцияга уринишлари бошқа мамлакатларни ўз кучларига ишонишга ва Ғарб гегемонлигига биргаликда қаршилик кўрсатиш имкониятини қабул қилишга мажбур қилди.Шу муносабат билан, халқаро босимга қарамай, Россиянинг ШҲТ, КХШТ, МДҲ, ЕОИИ ва ниҳоят, БРИКС доирасида бошлаган жараёнлари 2023 йилда муваффақиятли бўлди, икки томонлама асосда ўсиб бораётган халқаро қўллаб-қувватлаш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.Россиянинг бу йил БРИКСга раислиги ташкилотга янги аъзолар – Миср, Эрон, Саудия Арабистони, Бирлашган Араб Амирликлари ва Эфиопияни қабул қилиш жараёнига тўғри келади.Табиийки, БРИКСга раислик қилувчи давлатнинг кун тартибида Евроосиё маконининг минтақавий контексти ҳам, 2024 йилдаги глобал ривожланиш тенденциялари ҳам ҳисобга олинади, бу, албатта, Ғарбдан мустақил халқаро молиявий, савдо-иқтисодий ҳамкорликнинг янги шаклларини янада қуриш билан боғлиқ бўлади.Минтақавий режада Россиянинг МДҲдаги раислигини ҳисобга олиш керак, у аллақачон ташкилотнинг устувор йўналишлари бўйича ўз концепсиясини тақдим этган, шунингдек, дунёда ЕОИИга қизиқиш ортиб бормоқда ва ушбу ташкилотнинг ҳамкор давлатлари рўйхати кенгаймоқда.Албатта, янги дунё тартиби ҳақида кўп ўйлаш мумкин, аммо кучли иқтисодий ва молиявий базасиз давлатларнинг бу йўналишдаги ҳар қандай ҳаракатлари самарасиз бўлади. Шу нуқтаи назардан, Евроосиё иқтисодий иттифоқи узоқ йиллардан буён ташкил топган ташкилот бўлиб, унинг доирасида савдо-иқтисодий ва молиявий муносабатларнинг мустақил тизими такомиллаштирилмоқда.Бошқача қилиб айтганда, ЕОИИ аллақачон янги дунё тартибининг бир қисми, агар унинг асосларидан бири бўлмаса-да.

ўзбекистон

эрон

баа

хитой

қирғизистон

2024

Янгиликлар

uz_UZ

еоии савдо-иқтисодий молиявий брикс ўзбекистон россия эрон қиғризистон мдҳ шҳт