https://sputniknews.uz/20240114/qor-odam-sayyora-eng-yirik-king-kong-42035763.html

Қор одам сири. Сайёрадаги энг йирик "кинг-конг" қаерга ғойиб бўлган?

Қор одам сири. Сайёрадаги энг йирик "кинг-конг" қаерга ғойиб бўлган?

Sputnik Ўзбекистон

Nature: энг катта примат гигантопитеклар иқлим ўзгариши туфайли йўқ бўлиб кетди. 14.01.2024, Sputnik Ўзбекистон

2024-01-14T20:07+0500

2024-01-14T20:07+0500

2024-01-14T20:07+0500

дунё янгиликлари

олимлар

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/0b/0a/40916770_0:320:3072:2048_1920x0_80_0_0_9f9b3514d6da685d56a3d793458bfb6c.jpg

ТОШКЕНТ, 14 янв — Sputnik. Татьяна Пичугина. Узоқ вақт давомида олимлар Ерда яшаган энг йирик примат гигантопитекнинг йўқолиши сирини очиб бера олишмади. Турли фаразлар жумладан, одамлар томонидан йўқ қилингани илгари сурилган. Криптозоологлар "кинг-конг" йўқ бўлиб кетмаган, балки цивилизациядан узоқда, баланд тоғларда яширинган деб ишонишган.1935 йилда немис палеонтологи Густав фон Кёнгсвальд Гонконгдаги Хитой дорихонасидан аждаҳо тиши деб аталувчи тишни сотиб олди. Маълум бўлишича, бу номаълум приматга тегишли бўлган икки ярим сантиметр ўлчамдаги молярнинг тошга айланган бўлаги — кўринишидан улкан бўйли. Олим уни Gigantopithecus blacki деб атади.Кейинчалик у бу тишларнинг яна бир нечтасини сотиб олди ва уларнинг барчаси Хитойнинг жанубидан бўлганлигини билиб олди. Ушбу минтақадаги ҳарбий ҳаракатлар узоқ вақт давомида тадқиқотни тўхтатди.Фақат 1956 йилда палеонтологлар Гуанси минтақасидаги ғорда кўпроқ тиш ва жағ парчаларини топишди. Кам маълумот туфайли мутахассислар узоқ вақт давомида эволюция дарахтида гигантопитекнинг аниқ позициясини аниқлай олишмади. У австралопитек ва питекантроп билан боғлиқ деб ҳисобланган ва у одамларнинг бевосита аждоди — гигантоантроп эканлиги инкор этилмаган.1960 йилда инглиз зоологи Владимир Чернетский Nature журналида қор одам излари фотосуратларини таҳлил қилган қисқа ҳисоботини нашр этди. Суратлар алпинист Эрик Шиптон томонидан Ҳимолойда олинган. Олим изларни тик турган жонзот қолдирган деган хулосага келди."Қор одам жуда катта, оғир икки оёқли примат бўлиб, катта эҳтимол билан “Gigantopithecus”нинг қазилмасига ўхшайди", — деб таъкидлади муаллиф.Йети учун ҳақиқий ов бошланди, кўплаб ишқибозлар уни топишга ҳаракат қилишди. Америкалик антрополог Гровер Кранц умрининг охиригача бу катта оёқни (қор одамнинг бошқа номи) сақлаб қолди — Жануби-Шарқий Осиёдан Беринг бўғози орқали Шимолий Америкага кўчиб ўтишга муваффақ бўлган гигантопитекларнинг омон қолган вакили.Энди фан катта оёқнинг мавжудлигини рад этади — ишончли далиллар топилмади. Гигантопитекга келсак, унинг тақдири яқинда янги топилмалар, молекуляр диагностика усуллари ва танишувлар туфайли ойдинлаша бошлади.Гигантопитекларнинг қазилма қолдиқлари Хитойнинг жанубий минтақаларидаги карст ғорларида, камроқ Таиланд ва Ветнам шимолида топилган. Ява оролидаги мунозарали топилмалар тахминий равишда ушбу примат турига тегишли.Ҳозирда икки мингдан ортиқ тиш ва тўртта жағ парчалари йиғилган. Скелетнинг бошқа қисмлари йўқ, бу таксономияни қийинлаштиради. Гигантопитек уч метрга етди ва гориллалардан икки баравар кўп - 200-300 килограмм.Яъни, булар Ерда яшаган энг катта приматлардир. Уларнинг рекорди икки миллион йиллик чўкиндиларда бошланади ва тахминан уч юз минг йил олдин тухтайди. Уларнинг кимдан келиб чиққанлиги ва энг яқин қариндошлари узоқ вақт давомида номаълум бўлиб қолди.Намуналардан генетик материални ажратиб олиш мумкин эмас. Шунинг учун Энрико Капеллини бошчилигидаги Дания ва бошқа Европа мамлакатлари олимлари тиш эмалининг палеопротеомик таҳлилидан фойдаланишган.Протеом —бу тўқимадаги оқсиллар тўплами бўлиб, агар бутун ДНКни олишнинг иложи бўлмаса, геномни қисман қайта қуриш имконини беради. Олимлар Хитойнинг Чуйфан ғоридан топилган 1,9 миллион йиллик гигантопитек тишидан материал ажратиб олишди.Бу ўша пайтдаги кайнозой умуртқалиларининг энг қадимги протеомаси. Намунада олтита оқсилнинг бир қисми бўлган 409 пептид мавжуд эди. Маълум бўлишича, пептидлар ажратилган тиш гигантопитек урғочисига тегишли экан. Тирик гоминидларнинг шифрланган геномлари билан таққослаш унинг замонавий орангутанларга энг яқин эканлигини кўрсатди. Иккала авлод ҳам бир аждоддан тахминан ўн-ўн икки миллион йил олдин ажралиб чиққан.Олимларни намунадаги AHSG оқсили — одамларда тишларнинг минераллашуви ва суяк тўқималарининг ўсиши учун масъул бўлган фетуин А мавжудлиги ҳайратда қолдирди. Унинг концентрацияси ҳомиланинг қонида катталарга қараганда юқори.Замонавий гоминидларнинг тиш эмалида йўқ. Бу оқсил, эҳтимол, замонавий приматларга қараганда анча қалинроқ бўлган Gigantopithecus эмалини мустаҳкамлашга хизмат қилган. Гигантопитеклар турли хил Homo турлари билан бир вақтда яшаган ва субтропикада тик юрувчилар ва унинг авлодлари билан кесишиши мумкин эди.Қолдиқлар баъзан бир хил қатламларда топилади, аммо приматлар ўртасида ўзаро таъсир бўлганми ёки йўқми номаълум. Кўпинча улкан маймунлар тоғлардаги жуда қийин ғорларга чиқишди. Улар асосан ўсимлик овқатларини, жумладан дон, ёнғоқ ва меваларни истеъмол қилишган.Рацион жуда кўп эди, бу тишларнинг катталашиши, уларнинг тузилишидаги ўзгаришлар ва эмалнинг қалинлашиши билан тасдиқланади. Экотизим турли ғорларни эгаллаган гигантопитекларнинг бир нечта жамоаларини қўллаб-қувватлаши мумкин эди.Бироқ, вақт ўтиши билан нимадир содир бўлди, шундан кейин уларнинг сони кескин камайди. Улкан приматлар фақат Гуанси шаҳрида қолиб, замонавий одамларнинг аждодлари бу қисмларга келгунига қадар йўқ бўлиб кетишди.Австралия, Жанубий Африка ва Хитой олимлари ғойиб бўлишга нима сабаб бўлганини ва айнан қачон содир бўлганини аниқлашди.Яқинда Nature журналида чоп этилган мақолада муаллифлар ушбу приматлар билан боғлиқ танишиш жуда камлигини ва деярли барчаси бир хил усул ёрдамида амалга оширилганлигини ва замонавий стандартларга кўра бу етарли эмаслигини таъкидлашди.Таҳлил 22 та ғордан маълумотларни олиб, чўкинди ва физик-кимёвий жараённи аниқлаш учун олтита усулдан фойдаланган.Гулчанг, кўмир, барқарор изотопларни ўргандик ва атроф-муҳитни қайта тиклаш учун палеонтологик ва стратиграфик таҳлиллардан фойдаланилди. Бундан ташқари, тиш қолдиқлари “Gigantopithecus”нинг оўиқланиш ва хатти-ҳаракатларида ўзгаришларни аниқлаш учун траcеология ва изотопик таркибини ўз ичига олган ҳолда қайта текширилди.Натижалар орангутаннинг замонавий тури, шунингдек йўқолиб кетган Pongo weidenreichi билан солиштирилди.Олинган маълумотларга кўра, гигантопитек 2,3 миллион йил олдин пайдо бўлган. 1,8-1,2 миллион йил олдин уларнинг турлари бошқа приматлар билан бирга гуллаб-яшнаган.ьТахминан 700 минг йил олдин уларнинг сони камайишни бошлади. Ва 295-215 минг йил олдин улар йўқолади.Олимларнинг фикрига кўра, озиқ-овқат ва сув кўп бўлган нам ўрмонларнинг барқарор шароитида ҳосил бўлган гигантопитек ўзининг озиқланиш турига жуда содиқ бўлган. Шароитлар ўзгарган сари озиқ-овқатнинг кўп турлари, айниқса, мевалар мавсумий бўлиб қолди.Бошқа приматлар камроқ тўйимли, юқори толали овқатларга ўтди. Гигантопитек ҳам ҳаракат қилди, лекин бу уларни қутқармади. Кам ҳаракатчанлик ҳам рол ўйнади.Улкан маймунлар асосан тоғли ўрмонларда яшаб, вақти-вақти билан водийларга сувга тушиб, қариндошлари дарахтларга чиқишлари, баргларда сув йиғишлари ва узоқ масофаларни босиб ўтишлари мумкин эди. Вақт ўтиши билан бориш қийин бўлган ўрмон ҳудудлари кичрайиб, бошқа турлар учун очиқ бўлиб, озиқ-овқат учун рақобат туғдирди.Катта ўлчамлари туфайли “Gigantopithecus” кўпроқ озиқ-овқат талаб қилди. Нотўғри овқатланиш туфайли улар камроқ кўпайдилар. Узоқ муддатли стресс тишларнинг тузилишига таъсир қилди.Олимлар одамлар мегафаунанинг йўқ бўлиб кетишига ҳисса қўшган Африка ва Австралияда бўлгани каби қадимги Homoнинг гигантопитекларни овлагани ҳақида ҳеч қандай далил топмадилар. Кўриниб турибдики, яшаш жойларининг ўзгариши муҳим рол ўйнаган.Айнан шу даврда Жануби-Шарқий Осиёнинг жанубий ҳудудлари бизнинг аждодларимиз томонидан ўрганила бошланди, улар учун ландшафтларнинг хилма-хиллиги ва иқлим шароити унчалик катта муаммо туғдирмаган.

2024

Янгиликлар

uz_UZ

дунё янгиликлари, олимлар