ЕОИИ ва Эрон эркин савдо шартномасини имзолади. Бу нима учун муҳим?
10:39 26.12.2023 (янгиланди: 11:29 26.12.2023)
© ЕАЭС
Oбуна бўлиш
Вақтинчалик имтиёзли савдо битими тўрт йилдан сал кўпроқ вақт ичида Эрон-Евроосиё савдосини икки баравар оширди. Ҳозир томонлар тўлақонли эркин савдо зонасини яратиш бўйича келишувга эришган.
ТОШКЕНТ, 26 дек — Sputnik. Евроосиё иқтисодий иттифоқи (ЕОИИ) ва Эрон ўртасида эркин савдо ҳудуди (ЭСҲ) яратиш бўйича келишув имзоланди. 2019 йил октябрь ойидан бошлаб ЭСҲни шакллантиришга олиб келадиган вақтинчалик келишув амал қилмоқда.
Ҳужжат кучга кирганидан бери - пандемия ва Ғарбнинг Москва, Минск ва Теҳронга қарши санкцияларига қарамай, ЕОИИ ва Эрон ўртасидаги савдо айланмаси икки баравардан кўпроқ ошди. Sputnik тўлиқ кўламли эркин савдо келишуви Иттифоққа аъзо давлатлар ва Эрон учун қандай истиқболларни очишини ўрганиб чиқди.
Савдонинг ўсиш салоҳиятлари
Душанба куни Санкт-Петербургда Олий Евроосиё иқтисодий кенгаши йиғилиши доирасида ЕОИИ ва Эрон эркин савдо шартномасини имзолади.
Ушбу шартнома 2019 йил октябрь ойидан бери амалда бўлган вақтинчалик келишув ўрнини босади, унга кўра томонлар имтиёзли савдо шартларига ўтган – тахминан 12 мингта товардан 360 га яқини тариф имтиёзларига эга бўлган. Ва ҳатто бу савдони икки баравардан кўпроқ - 2019 йилдаги 2,45 миллиард доллардан 2022 йилда 6,2 миллиард долларгача ошириш имконини берди. Ва бу шартноманинг товар қамрови қишлоқ хўжалиги ва саноат маҳсулотларининг минимал тўплами билан чекланган бўлса ҳам.
ЭСҲ ташкил этиш тўғрисида тўлиқ форматли битим имзоланиши билан ЕОИИ ва Эроннинг ўзаро савдоси қисқа вақт ичида сезиларли даражада ошиши мумкин - божларнинг пасайиши барча товар позицияларининг қарийб 90 фоизига ва иттифоққа аъзо мамлакатларнинг барча етказиб беришларининг 99 фоизидан кўпроғига таъсир қилади.
"Биз кўзлаган мантиқий биринчи мақсад - тахминан 18-20 миллиард доллар - бу биз яқин келажакда эришишимиз мумкин бўлган нарсадир ... Тахминан беш-етти йил”, - деди Евроосиё иқтисодий комиссияси (ЕИК) савдо вазири Андрей Слепнёв.
ЕИК савдо вазирининг сўзларига кўра, тўлиқ ҳуқуқли эркин савдо битими имзоланиши билан Эронда ЕОИИга аъзо мамлакатлар етказиб берувчилари учун ўртача импорт божи 4,5% даражасида бўлади, одатий бож эса 30% атрофида бўлади.
"Бу йилига йиғимлар бўйича 380 миллион доллар тежаш", – деди Слепнёв.
Эрон товарлари учун ўртача тариф ҳам пасайтирилади - 6,6 фоиздан 0,8 фоизгача.
Бундан ташқари, келишув техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги тарифсиз тўсиқлар (бошқача айтганда, томонлар товарларни сертификатлашдан соддалаштирилган фойдаланиш имкониятига эга бўладилар), санитария ва фитосанитария чоралари, божхона қоидалари, бозорни муҳофаза қилиш чоралари ва товарларнинг келиб чиқишини аниқлаш қоидаларини қисқартиришни назарда тутади.
Компонентларга бўлган божларни камайтириш ҳам ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштиришни осонлаштириши мумкин.
Андрей Слепнёвнинг сўзларига кўра, ЕОИИ Эронга буғдой, маккажўхори, қўй гўшти, парранда гўшти ва металлургия маҳсулотларини етказиб беради. Эронга қайта ишланган қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, нефт-газ мажмуаси маҳсулотлари, ёғочни қайта ишлаш, машинасозлик, шунингдек, ўғитлар ва электроника маҳсулотлари экспортини ошириш имконияти ҳам мавжуд.
Анъанавий мева, сабзавот ва ёнғоқлардан ташқари, Эрондан кемасозлик ва автомобилсозлик саноати учун маҳсулотлар импорт қилинади. Саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, шунингдек, тўқимачилик маҳсулотлари етказиб беришни кўпайтириш мумкин.
Бундан ташқари, келишув доирасида, ЕИКда қайд этилганидек, кенг кўламли соҳалар бўйича ҳамкорлик ривожлантирилади. Булар тоғ-кон саноати, энергия самарадорлиги ва “яшил ўсиш”, тадқиқот ва инновациялар, таълим, тиббиёт, телекоммуникациялардир.
“ЕОИИ давлатлари ва Эрон ҳукуматлари “Шимол-Жануб” иқтисодий йўлагини ривожлантиришга катта аҳамият бераётганини ҳисобга олиб, транспорт-логистика ечимлари ва транзит ташиш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмоқда”, — дейилади Комиссия баёнотида.
Декабрь ойи бошида Россия президентининг халқаро масалалар бўйича ёрдамчиси Юрий Ушаков Эрон ва ЕОИИ ўртасида 25 декабрга мўлжалланган кенг қамровли шериклик келишуви имзолангани ҳақида маълум қилганди. Эслатиб ўтамиз, бугунги кунда ЕОИИ Вьетнам ва Сербия билан эркин савдо шартномаларига эга. Шунга ўхшаш шартнома илгари Сингапур билан ҳам имзоланган, аммо у ҳали ратификация қилинмаган.
Иқтисодиёт, транспорт ва геосиёсат
“Бундай келишувга кўра томонлар иқтисодий ва савдо ўзаро ҳамкорлиги, жумладан, иқтисодиётнинг турли тармоқларида қўшма лойиҳаларни амалга ошириш, сармоявий ташаббуслар, бир неча давлатларнинг саъй-ҳаракатлари билан озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш ва ўзаро ҳамкорликнинг бошқа тенг даражада муҳим йўналишларида кўпроқ имкониятларга эга бўладилар”, – деди Г.В. Плеханов номидаги Россия иқтисодиёт университети Иқтисодиёт назарияси кафедраси доценти Екатерина Новикова.
Экспертнинг фикрича, савдо ҳамкорлигининг кенгайиши ЕОИИга аъзо давлатлар ва Эрон иқтисодиётига туртки бўлади, ва уларнинг технология соҳасида кейинги ривожланишида ҳамда бутун жаҳон иқтисодиёти доирасида умумий рақобатбардошлик даражасида яхши восита бўлиб хизмат қилади.
“ЕОИИ мамлакатлари ва Эрон ўртасидаги ҳамкорликни кучайтириш, бизнинг фикримизча, барча томонлар учун фойдалидир”, – деди Таҳлилий кредит рейтинг агентлиги суверен ва минтақавий рейтинглар гуруҳи директори Михаил Николаев. – ЕОИИ мамлакатлари учун бу, биринчи навбатда, транспорт йўлакларини кенгайтириш, Форс кўрфази ва Ҳинд океанига “чиқиш”дир".
Бу келишув моҳиятан “Шимол-Жануб” транспорт коридорини “ёпиб қўяди”. Халқаро санкциялар остида қолган Эрон учун иқтисодий ҳамкорликнинг кенгайиши янги бозорларни очади, товарларини сотишга ёрдам беради ва транспорт хизматларини кўрсатишни кенгайтиради.
Экспертнинг қайд этишича, Арманистон Эрон билан бевосита чегарадош давлат сифатида бу келишувдан катта фойда олиши керак.
“Эркин савдо зонаси моҳиятан чуқурроқ интеграциядир”, – дейди "Финам" Россия молиявий гуруҳи таҳлилчиси Николай Дудченко. – “Биз амалдаги келишувга кўра, Эроннинг салоҳиятини ҳақиқатда рўёбга чиқарилган деб ҳисоблаб бўлмайди, деб ҳисоблаймиз. Эрон анча қулай геосиёсий мавқега эга бўлиб, ЕОИИ ташқи савдо айланмасининг 1 фоизига ҳам етмайди. Эроннинг ЭСҲга кириши бу салоҳиятни оширишга ёрдам беради. Эрон ўз товар ва хизматларини ЕОИИда ва аксинча, осонроқ сотиш имкониятига эга бўлади”.
Ғарб томонидан олиб борилаётган энг қаттиқ чеклов сиёсати шароитида санкцияга учраган давлатлар ўртасидаги ҳамкорликни янада кучайтириш ҳам мантиқий ва изчил қадамдек кўринади, деди эксперт. Бу ерда, унинг сўзларига кўра, ишлаб чиқариш ва илмий фаолият соҳалари (IT, фармацевтика ва бошқалар) доирасидаги ҳамкорликни кенгайтириш ўзини кўрсатмоқда.
“Бизнинг фикримизча, ЕОИИ учун ижобий таъсир биринчи навбатда иқтисодий зонада эмас, балки геосиёсий зонада бўлиши мумкин. Бу Иттифоққа аъзо давлатлар Эроннинг ЭСҲга киришидан ҳеч қандай иқтисодий фойда кўрмайди, дегани эмас. Аммо Эрон биринчи навбатда савдо ҳамкори сифатида эмас, балки геосиёсий иттифоқчи сифатида керак ва ЭСҲга қўшилиш бу мақомни мустаҳкамлашга ёрдам беради”, - ўз фикри билан ўртоқлашди Николай Дудченко.
Ўзаро манфаатли ҳамкорлик
"РИКОМ-ТРАСТ" инвестиция компанияси таҳлил бўлими раҳбари Олег Абелев ЭСҲ битимининг имзоланиши натижасида очилган истиқболлар ҳақида гапирар экан, томонлар ўзаро манфаатдор бўлган товарларнинг етарлича катта рўйхати мавжудлигини таъкидлади - бу хом ашё, минераллар, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари, туризм ва транспорт хизматларининг айрим турлари.
“Икки томон иқтисодиёти учун бу мамлакатларимиз зарур бўлган танқис хомашё билан тўйиниш истиқболини англатади. Катта эҳтимол билан машинасозлик, металлга ишлов бериш, атом саноати, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши, озиқ-овқат саноати – бу соҳалар келишувларда устувор бўлиши керак”, деб ҳисоблайди эксперт.
Каспий стратегик тадқиқотлар институти (КСТИ) эксперти Александр Караваев Sputnik мухбири билан суҳбатда таъкидлаганидек, тузилган келишув савдо айланмасининг ошишига ва Эрон ва ЕОИИ ўртасида саноат ҳамкорлиги бошланишига олиб келади.
“Бугунги кунда жуда муҳим бўлган қатор соҳаларда Теҳрон санкциялар остида бўлган сўнгги 40 йил давомида технологик жиҳатдан маълум бир автономияга эриша олди. Ва ҳозирги шароитда, Россия ва Эроннинг пайдо бўлаётган "бўғими"да - жуда кучли иқтисодиётга эга бўлган ва ташқи босим ҳолатига мослашган икки йирик санкцияли давлат - саноат ҳамкорликнинг қизиқарли мисоллари пайдо бўлиши мумкин", – деди эксперт.
Масалан, унинг айтишича, автомобилсозлик соҳасида Эрон ва Россия корхоналари бир-бирлари учун эҳтиёт қисмлар етказиб берувчига айланиши мумкин.
“Турли корхоналарнинг бир-бирининг бозорларига кириши режалари ҳам айтилмоқда - "Iran Khodro" аллақачон Россия бозорига чиқа бошлаган ва "АвтоВАЗ", турли хабарларга кўра, Эронда автомобилларни йиғишни бошлаш бўйича музокаралар олиб бормоқда. Шунингдек, КАМАЗнинг Эрондаги фаолиятини кенгайтириш ва етказиб бериш ҳажмини, жумладан, янги моделларни кўпайтириш режалари ҳақида ҳам маълум қилинди”, — деди Александр Караваев.
Унинг таъкидлашича, автомобилсозликдан ташқари, авиация соҳасида ҳам ҳамкорлик ўсиши мумкин - масалан, Ғарбнинг Россия авиация саноатига қарши санкциялари (эҳтиёт қисмларни етказиб бериш ва бошқалар) туфайли бугунги кунда "қулфланган" бўлган Россия самолёт паркини таъмирлаш ҳақида гап кетиши мумкин.
Кемасозликда эса, аксинча, Россия Эронга ёрдам бера олади – ахир, Россия кемасозлик саноати Каспий минтақасида етакчи ҳисобланади.
“Эроннинг газ турбиналари ишлаб чиқарилишини ҳам қайд этишимиз мумкин – бу соҳадаги муваффақият Эрон эришган ютуқлардан биридир. Бу бугунги кунда Россия Ростех доирасида илгари сураётган лойиҳаларга яхши қўшимча бўлиши мумкин”, — деди эксперт.
Ушбу шартнома имзоланиши билан томонлар учун янги ечимлар очилади, деди у. “Масалан, Эронда ЕОИИ ҳудудидан учинчи мамлакатлар бозорларига биргаликда ташқи экспорт қилиш имкониятлари мавжуд”, — дея хулоса қилди Александр Караваев.
Sputnik мухбири билан суҳбатда Россия Федерацияси ҳукумати ҳузуридаги Молия университетининг Глобал тадқиқотлар институти илмий директори Александр Ильинскийнинг таъкидлашича, тузилган эркин савдо шартномаси томонларга анча кенгроқ ва чуқурроқ имтиёзлар беришдан ташқари (мавжуд имтиёзли савдо режимига нисбатан) қўшимча имтиёзлар беради – божхона тартиб-таомилларини осонлаштириш ва интеллектуал мулкни ҳимоя қилиш кабилар.
"ЭСҲ, шунингдек, нормалар ва қоидаларни уйғунлаштиришни ўз ичига олади, бу мамлакатлар ўртасидаги савдо операцияларини соддалаштириш ва изчилликка ёрдам беради - бу корхоналарга савдо операциялари ва инвестицияларни амалга оширишда кўпроқ прогнозлилик ва барқарорликни беради", - дея ўз фикри билан ўртоқлашди эксперт. – Битим икки томонлама ҳамкорликни ривожлантириш учун қулай муҳит яратади, савдо оқимларини диверсификация қилишга ва умуман бошқа мамлакатларга қарамликни камайтиришга ёрдам бериши мумкин, тўлиқ эркин савдо битими икки томонлама савдо-иқтисодий ҳамкорлик учун кўпроқ имкониятлар яратади, савдо тўсиқларини камайтиради ва ҳар икки томоннинг иқтисодий ўсиши ва ривожланишини рағбатлантиради.
Александр Ильинскийнинг сўзларига кўра, келишув томонлар ўртасидаги муносабатларни мустаҳкамлаш учун катта истиқболларни очади.
Шундай қилиб, ЭСҲ Эронга ЕОИИ бозорига кириш учун имтиёзли шартларни олиш имконини беради, бу эса экспортни ошириш ва Эрон товарлари ва хизматларини “Евроосиё бешлиги” мамлакатлари бозорларида илгари суриш имконини беради, деб ҳисоблайди эксперт.
“Кўпчилик товарларга божхона тўловларини камайтириш ёки бутунлай олиб ташлаш савдони осонлаштириши, импорт харажатларини камайтириши ва Эрон товарларининг рақобатбардошлигини ошириши мумкин. Шунингдек, ЭСҲнинг ташкил этилиши бу мамлакатлардан Эрон иқтисодиётига сармоя жалб қилиши мумкин. Бу саноатни модернизация қилиш ва ривожлантириш, шунингдек, технологик алмашинув ва билимларни узатишга хизмат қилиши мумкин”, — деди у.
ЕОИИга аъзо давлатлар, ўз навбатида, эркин савдо зонаси туфайли янги ва истиқболли бозорга кириш имкониятига эга бўладилар, деди Александр Ильинский.
“Эрон ўзининг катта истеъмол ва сармоявий салоҳиятига эга, кенгайиш ва Иттифоқ мамлакатларида янги бозорларни излаш учун муҳим имкониятларни тақдим этиши мумкин. Эрон билан иқтисодий ҳамкорликни кенгайтириш ЕОИИга аъзо мамлакатларга анъанавий савдо ҳамкорларига қарамлигини камайтириш ва савдо оқимларини диверсификация қилиш имконини беради, бу эса ЕОИИ мамлакатлари иқтисодиётининг барқарорлиги ва чидамлилигини ошириши мумкин”, — деди эксперт.
Бундан ташқари, унинг таъкидлашича, дунёдаги энг йирик нефт ва газ ишлаб чиқарувчилардан бири бўлган Эрон билан ҳамкорлик ЕОИИ мамлакатларига янада қулай шартларда энергия ресурсларидан фойдаланишни таъминлаши ва ўз энергия хавфсизлигини диверсификация қилишга ҳисса қўшиши мумкин.
