Ўзбекистон халқаро сармоя оламида – ўсиш динамикаси
17:43 25.12.2023 (янгиланди: 18:00 25.12.2023)
© Sputnik/Abdubakir Yunusov
Oбуна бўлиш
Эксклюзив
Ўзбекистон 2022 йил охиригача соф 2,5 миллиард долларлик хорижий инвестицияларни жалб қилди. Бу йилга келиб эса инвестициялар тўпланган импорт қилувчи давлатлар орасида Ўзбекистон 19,8% улуш билан Қозоғистондан кейин (27,2% улуш) иккинчи ўринда эгалламоқда.
ТОШКЕНТ, 25 дек — Sputnik. Евроосиё минтақаси давлатларининг тўпланган ўзаро тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми доимий равишда ўсиб бормоқда, ишлаб чиқариш саноатининг улуши ортиб бормоқда, Марказий Осиё ташқи ва минтақавий инвесторлар учун жозибадор бўлиб бормоқда, дейилади Евроосиё тараққиёт банкининг “Ўзаро инвестициялар мониторинги – 2023” ҳисоботида.
Мониторинг таҳлилчиларининг қайд этишича, Евроосиё минтақаси давлатларининг тўпланган ўзаро тўғридан-тўғри инвестицияларининг умумий ҳажми 48,8 миллиард долларни ташкил қилган. 2023 йилнинг биринчи ярми охирига келиб, 2022 йилдагидан 5,4 фоизга ўсди. 2023 йилда у ўзининг ўсиш тенденциясини давом эттирди.
Ўзбекистоннинг ўзаро тўғридан-тўғри инвестициялардаги ўрни
Ҳисоботга кўра, Ўзбекистонда 2016-2023 йилларда сезиларли ўсиш кузатилган – Евроосиё минтақасидан импорт қилинган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар улуши 12,1 фоиздан 20 фоизга ошган.
Умуман олганда МДҲ глобал тенденцияни акс эттирди ва тўғридан-тўғри инвестицияларнинг пасайишига энг катта таъсир Россияда қайд этилди, бу ерда 2022 йилда соф тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар оқими 39 миллиард доллардан минус 19 миллиард долларгача камайди.
Бу халқаро корпорацияларнинг Россия бозоридан чиқиб кетиши ва шўба корхоналарни маҳаллий бошқарувга сотиши туфайли содир бўлди. Марказий Осиё инвестицион оқимларни концентрациялашнинг мақсадли йўналиши сифатида тўғридан-тўғри инвестицияларнинг соф оқимини 39 фоизга ошириб, 10 миллиард долларни ташкил этди.
“Ўзбекистон 2022 йил охиригача 2,5 миллиард долларлик соф тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни импорт қилиб, рекорд миқдорда хорижий инвестицияларни жалб қилди. 2023 йилга келиб эса инвестициялар тўпланган импорт қилувчи давлатлар орасида Ўзбекистон 19,8 фоиз улуш билан Қозоғистондан кейин (27,2 фоиз улуш билан) иккинчи ўринда туради”, — дейилади ҳужжатда.
2022–2023 йилларда Ўзбекистоннинг асосий инвестицион операциялари
Айни пайтда маълумотлар базасида Евроосиё минтақасининг 12 мамлакати ўртасида (тўпланган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажми 1 миллион доллардан ортиқ) 597 та лойиҳа мавжуд, дейилади ҳисоботда.
Ҳисобот тадқиқотчиларининг таъкидлашича, 2023 йил бошидан буён тўлиқ ёки қисман амалга оширилган тўғридан-тўғри инвестиция лойиҳалари ҳажми ҳозирда 2 миллиард долларни ташкил этади.
Уларнинг муҳим қисми Россия нефт қазиб олувчи компанияларнинг лойиҳаларидир. Ўзбекистонда нефт-кимё саноатида Россиянинг “ТАТНЕФТЬ” компанияси янги лойиҳа билан инвестор сифатида иштирок этмоқда. 2022 йилда у кейинчалик модернизация қилиниб, Ангрен шиналар ишлаб чиқариш заводини (“Биринчи каучук заводи”) сотиб олди. 80 миллион доллар сармоядан ташқари, компания заводнинг 153 миллион долларлик қарзини тўлаш мажбуриятини олди.
Саноат тузилмалари бўйича ўзаро тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар
Таҳлилчиларнинг қайд этишича, Марказий Осиёга ўзаро тўғридан-тўғри инвестициялар ҳажми 2023 йилнинг биринчи ярмида 1,1 миллиард долларни ташкил этган, бу 2016 йил даражасидан 1,8 баробар кўпдир.
Ўзаро инвестицияларнинг асосий йўналишлари: хомашё саноати, ишлаб чиқариш ва молиявий хизматлар. Минтақадаги асосий маҳаллий инвесторлар Қозоғистон ва Ўзбекистондир. Минтақадаги энг йирик ўзбекистонлик инвестор "Artel" компанияси ҳисобланади.
Компания 2018 йилда Қирғизистонда ички бозорда сотиш учун музлатгичлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш орқали Марказий Осиё бозорига чиқа бошлаган. 1 миллион доллар миқдоридаги нисбатан кичик сармояга қарамай, завод мини печлар, газ плиталари ва телевизорлар ишлаб чиқаришни ҳам йўлга қўйишни режалаштирган.
Қозоғистондаги Artel — компаниянинг энг қиммат лойиҳаси бўлиб, 53 миллион долларлик тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажмига эга, бу компания учун маҳаллий бозорнинг стратегик аҳамиятини таъкидлайди. Тахминларга кўра, Artel Қозоғистонда тезроқ завод очиш учун Қирғизистон ва Тожикистондаги лойиҳаларни қўшимча капиталлаштиришни кейинга сурган.
Шу билан бирга, мониторинг экспертлари Евроосиё минтақаси ва ЕОИИ мамлакатлари ўртасидаги ўзаро тўғридан-тўғри инвестицияларнинг асосий тармоқлари рўйхатидаги фарқни таъкидламоқда.
“Евроосиё маконида 2023 йилнинг биринчи ярмидаги ҳолатга кўра, нефт ва табиий газ қазиб олиш (тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар таркибида 21,9 фоиз), металл рудаларини қазиб олиш (13,5 фоиз) ва кимё ва кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш (10,6 фоиз) асосий тармоқлар ҳисобланади. ЕОИИда ўзаро инвестицияларнинг етакчи тармоқлари металл рудаларини қазиб олиш (23,5%), қуруқлик ва қувур транспорти фаолияти (13,1%) ва молиявий хизматлар (10,9%)”, — дея таъкидлади экспертлар.
Ҳисоботда, шунингдек, кимё саноати соҳасида 2023 йилга келиб тўпланган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар ҳажми 2016 йилга нисбатан 1,9 бараварга ошиб, 5,2 миллиард долларни ташкил этгани қайд этилган.
Ўзбекистонда ўсиш “ЛУКОЙЛ” компанияси томонидан Қандим газни қайта ишлаш мажмуаси қурилишини давом эттириши ҳисобига таъминланди, унинг инвестициялари 2016 йилдан 2020 йилгача 1,1 миллиард доллардан 3,5 миллиард долларга кўтарилиб, тармоқдаги улушнинг 67,8 фоизга ўсишини таъминлади.
Марказий Осиё минтақаси йирик институционал инвесторларни жалб қилиш учун салмоқли салоҳиятга эга эканлигини таъкидлаган ҳолда, 2022 йил охирида Жанубий Кореянинг LG компанияси заводини Қозоғистон ёки Ўзбекистонга кўчириши мумкинлиги хабар қилинган эди, дейилади ҳисоботда.
Ўзбекистон ва Россия импорт инвестицияларининг ўзаро ҳажми
Ўзбекистон Статистика агентлиги маълумотларига кўра, Россия 2022 йил якуни бўйича 20,3 фоиз улуши билан мамлакатдаги энг йирик инвестор ҳисобланади. Ўзбекистонга импорт қилинган инвестициялар ҳажми бўйича иккинчи ўринда туради: 27 та ўзаро лойиҳа, улардан 26 таси Россиядан тўғридан-тўғри инвестициялардир.
Экспорт қилинган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар умумий ҳажмининг 91,5 фоизи нефт ва газ қазиб олиш соҳасидаги тўртта лойиҳага тўғри келади. “ЛУКОЙЛ” Ўзбекистондаги энг йирик россиялик инвестор бўлиб, 2023 йилнинг биринчи ярмида 8 миллиард долларга яқин сармоя киритган. Иккинчи йирик инвестор “ГАЗПРОМ” давлат компанияси бўлиб, у 476 миллион долларлик лойиҳаларни амалга оширишга киришган.
Ҳисобот таҳлилчилари Ўзбекистонга янги рус сармоялари оқимини қайд этишади. Масалан, "СБЕРБАНК" ўз савдо белгиларини рўйхатдан ўтказиш учун ариза топширди. "ТАТНЕФТЬ" компаниясининг нефтни қайта ишлаш фаолияти ҳам кенгаймоқда.
“Ўтган йил давомида Россия компаниялари электр тармоқлари қурилиши корхонаси “Электрқишлоққурилиш” акциядорлик жамиятининг 58 фоиз улушини 8 миллион долларга ва “Оҳангаронцемент” цемент заводини 132 миллион долларга сотиб олди. Шу билан бирга, мамлакатда Россия капитали ўсишининг муҳим қисми қўшимча капиталлашув ва кон активлари улушининг ортиши билан боғлиқ”, — дейилади ҳисоботда.
Шу билан бирга, Ўзбекистон Қозоғистон ва Арманистон билан бир қаторда Россиядан компанияларни кўчириш учун энг жозибадор давлатлардан бири ҳисобланади.
Ўзбекистон ҳукумати қарори билан 2019 йилда ташкил этилган Дастурий маҳсулотлар ва ахборот технологиялари технологик паркининг фаолият юритиши мутахассисларни тезкор жойлаштириш ва зарур ёрдамни ташкил этиш имконини берди. Россиядан кўчирилаётган компаниялар орасида iTechArt ва EPAM бор.
Саноат кооперацияси ва тўсиқлар
Евроосиё минтақаси давлатлари саноат кооперациясини ривожлантириш, барқарор иқтисодий ўсишни таъминлаш ва минтақавий иқтисодий интеграцияни рағбатлантириш мақсадида яқин муносабатлар ўрнатишга интилмоқда.
Шу билан бирга, мамлакатлар ўртасидаги интеграция жараёнлари иқтисодий интеграцияни секинлаштириши ёки мураккаблаштириши мумкин бўлган бир қатор объектив тўсиқлар ва чекловларга дуч келади ва умуман олганда, ўзаро инвестицияларнинг ўрта муддатли тенденцияларида ноаниқлик келтириб чиқаради:
Тараққиётдаги фарқлар. Иштирокчи мамлакатларнинг иқтисодий ривожланишининг турли даражалари интеграциядан олинадиган фойдаларни тақсимлашда номутаносибликка олиб келиши ва умумий қоидалар ва сиёсатларни ишлаб чиқиш ва келишиб олишни қийинлаштириши мумкин;
Тўсиқлар. Иқтисодий интеграцияга қарамасдан, турли хил савдо ва божхона тартиблари сақланиб қолиши мумкин. Бир қатор санкцияларнинг киритилиши ЕОИИ умумий бозорида товарларнинг эркин ҳаракатланишини қийинлаштиради;
Ҳаракатларнинг ноаниқлиги. Қонунлар ва қоидалардаги фарқлар ҳуқуқий ноаниқликка олиб келиши мумкин. Минтақа давлатлари иқтисодий интеграциянинг минтақавий таркибий қисмини ҳисобга олмасдан мустақил равишда миллий ривожланиш стратегияларини шакллантирадилар;
Ҳаракат қилишдаги қийинчилик. Етарли даражада ривожланмаган транспорт ва логистика инфратузилмаси юкларни самарали ташишга тўсқинлик қилиши мумкин, шу жумладан, хизматлар ва меҳнат ресурслари ҳаракати. Экспортчилар ва импортчилар учун харажатларнинг ошиши билан иқтисодиётнинг айрим тармоқларининг инвестицион жозибадорлиги пасаяди.
Ўзбекистонга сармоя киритиш учун истиқболли жойлар
Ўзбекистонда тўғридан-тўғри инвестицияларни жалб қилиш бўйича қатор чора-тадбирлар ва ислоҳотлар фаол амалга оширилмоқда. Инвестицияларнинг устувор йўналишлари ишлаб чиқариш ва энергетика, жумладан, электр жиҳозлари, транспорт воситалари, қурилиш материаллари ишлаб чиқариш лойиҳалари, кимё саноатидаги лойиҳалар ва қуёш электр станцияларини қуришдир.
“Ўзбекистонда сармоя киритиш учун потенциал лойиҳаларга мисоллар: электр транспорт воситаларини ишлаб чиқариш (лойиҳа қиймати тахминан 250 миллион доллар), минерал ўғитлар ишлаб чиқариш заводини қуриш (200 миллион доллар), Сирдарё вилоятида электромобиллар учун аккумуляторлар ишлаб чиқариш (100 миллион доллар), – дея қайд этди экспертлар.
Ўзбекистонда логистика инфратузилмаси объектларини, контейнер терминаллари, қуруқ портлар, йирик магистрал йўллар бўйлаб йўл бўйидаги хизмат кўрсатиш мажмуалари ва бошқаларни модернизация қилиш ва қуриш бўйича ҳам фаол ишлар амалга оширилмоқда. Евроосиёдаги савдо оқимларининг ўзгариши минтақа мамлакатларини транспорт стратегияларини қайта кўриб чиқишга мажбур қилмоқда.
Минтақанинг деярли барча давлатлари нафақат жорий логистика йўналишларини диверсификация қилиш, балки транспорт инфратузилмасини жадал модернизация қилиш, бозор иштирокчилари учун рақобат муҳитини яратиш, шунингдек, тартибга солиш масалаларини ҳал қилишни талаб қилмоқда.
