Бошқаси бўлмайди: Марказий Осиё давлатлари минтақа табиатини асрашда бирлашади
16:30 29.11.2023 (янгиланди: 16:38 29.11.2023)
CC0 / Tamar Assaf / Persian Leopard sitting
Oбуна бўлиш
Тошкентда кўчиб юрувчи ҳайвонларнинг давлатлар ўртасидаги чегараларни ҳеч қандай тўсиқларсиз кесиб ўтиши, шунингдек, Марказий Осиёда, хусусан, Ўзбекистонда яшовчи ноёб ҳайвонлар турларининг яшаш жойларини сақлаб қолишга қандай кўмаклашиш масалалари муҳокама қилинди.
Пойтахтда Марказий Осиёда трансчегаравий табиатни муҳофаза қилиш бўйича уч кунлик минтақавий мулоқот бўлиб ўтмоқда. Унда Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон, миллий ва халқаро ташкилотлар вакиллари иштирок этмоқда.
Трансчегаравий табиатни муҳофаза қилиш — бу бир ёки бир нечта халқаро чегараларни кесиб ўтган ҳудудларни ҳимоя қилиш учун мамлакатларнинг ҳамкорлиги.
Марказий Осиё сут эмизувчиларини асраш ташаббуси нуқтаи назаридан, Ўзбекистоннинг трансчегаравий ҳамкорлигининг муҳим йўналиши Бухоро буғуси, форс қоплонлари, жайрон, сайғоқ ва уриал (тоғ қўйлари) каби ҳайвонларни асраш ҳисобланади.
Марказий Осиё сут эмизувчиларини асраш ташаббуси ёввойи ҳайвонларнинг кўчиб юрувчи турларини сақлаш тўғрисидаги конвенцияни амалга ошириш доирасида минтақада уларни ва уларнинг яшаш жойларини халқаро даражада ҳимоя қилиш мақсадида ишлаб чиқилган.
Ўзбекистон Конвенцияни 1998 йилда ратификация қилган. Ҳужжат миграция ҳайвонлари ўтадиган 133 та мамлакатни бирлаштиради. Республикада соҳанинг қонунчилик базаси жадал такомиллаштирилмоқда.
Шундай қилиб, ҳукумат 2030 йилгача атроф-муҳитни муҳофаза қилиш концепциясини тасдиқлади. Бундан ташқари, мамлакатда 2028 йилгача биологик хилма-хилликни сақлаш стратегияси амалга оширилмоқда.
“Стратегияга мувофиқ муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар майдони 3 баробар кенгайтирилди: 2016 йилдаги 4,6 фоиздан бугунги кунга келиб 14,2 фоизга етди, бу эса ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг ноёб турларини сақлаб қолиш учун катта имконият яратмоқда”, — деди Экология, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгариши вазири Азиз Абдуҳакимов.
Улар мулоқот чоғида таъкидлаганидек, дунёда 3 мингдан ортиқ қўриқланадиган ҳудудлар мавжуд бўлиб, уларнинг умумий майдони 4,6 миллион квадрат метрни ташкил этади.
Ҳайвонларни биргаликда ҳимоя қилиш
Ўзбекистонда Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон ва Туркманистон билан чегарада жойлашган 14 та қўриқланадиган табиий ҳудудлар мавжуд.
“Республика ғарбида “Сайғоқчий” комплекс қўриқхонаси, "Оролқум" ва "Жанубий Устюрт" миллий боғлари, Қуйи Амударё давлат биосфера резервати, республика марказида “Марказий Қизилқум” табиий боғи, Оқтоғ-Томди қўриқхонаси, Қизилқум қўриқхонаси бор. Шарқий қисмида Угом-Чотқол ва Зарафшон миллий боғлари, Зомин давлат қўриқхонаси, Ҳисор қўриқхонаси, Юқори Тўпаланг миллий боғи, Жануби-шарқида Боботоғ миллий боғи ва Сурхон қўриқхонаси жойлашган”, — дейди Экология вазирлиги Муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар бошқармаси бошлиғи Халилулла Шеримбетов.
Шеримбетовнинг сўзларига кўра, Ўзбекистоннинг қўриқланадиган табиий ҳудудларнинг (ҚТҲ) 70 фоизи қўшни давлатлар билан чегарада жойлашган.
Бу трансчегаравий муҳофаза қилинадиган ҳудудларни яратиш имконини беради, бу эса кўчиб юрувчи ҳайвонлар турларини ҳимоя қилиш ва назорат қилиш бўйича биргаликдаги саъй-ҳаракатларни англатади.
Тожикистон билан ҳамкорлик қилиш Тянь-Шань қўнғир айиқлари ва қор қоплонлари яшайдиган арча ўрмонлари ва яшаш жойларини сақлаб қолиш, шунингдек, тўқай ўрмонлари ва Бухоро буғуларининг яшаш жойларини кучайтирилган муҳофазага олиш имконини беради.
Туркманистон билан ҳамкорликда эчки, Бухоро тоғ қўйлари ва Марказий Осиё леопардларининг яшаш жойларини сақлаб қолишга ҳаракат қилинади. Сайғоқ, туркман қулони ва жайроннинг яшаш жойларини сақлаб қолиш учун қозоғистонлик мутахассислар билан кучларни бирлаштириш муҳим аҳамиятга эга.
Бундан ташқари, учта республика ўртасида трансчегаравий қўриқланадиган ҳудуд ташкил этиш таклиф этилди: Оролқум миллий боғи ва Ўзбекистон томонида Сайғоқчий қўриқхонаси, Туркманистон ва Қозоғистон Устюрт қўриқхонаси томонидан — Қоплонқир қўриқхонаси.
Бу нафақат чўл-дашт табиий мажмуаларини, балки ҳайвонларнинг ноёб турлари ва сув қушларининг яшаш жойларини ҳам сақлаб қолади.
Ўзбекистон, Қирғизистон ва Қозоғистонда ҳам вазият худди шундай. Ўзбекистон томонида гап Угом-Чотқол миллий боғи ва биосфера резервати, шунингдек, Чотқол қўриқхонаси ҳақида бормоқда. Бу қор қоплони, Тянь-Шань қўнғир айиғи ва Мензбира суғурининг яшаш жойларини сақлаб қолишга ёрдам беради.
Ўлжа ови - нажот
Ҳайвонларни сақлаб қолиш ва йўқ бўлиб кетишдан ҳимоя қилиш усулларидан бири бу ўлжа овидир. Марказий Осиё минтақавий экологик маркази вакили Людмила Киктенко кўп йиллардан буён Тожикистонда бу ёндашув самарадорлигини кузатмоқда.
“Ов бу браконерлик деган стереотип мавжуд. Аммо Тожикистон мисоли шуни кўрсатадики, овни шундай ташкил қилиш мумкинки, у ҳайвонларни сақлаб қолади ва Қизил китобга киритилган турлар сонининг кўпайишига ҳисса қўшади”, — дейди у.
Табиатни муҳофаза қилиш ови туфайли Тожикистон миллий Қизил китобига киритилган морхўр насилли эчкилар популяциясини кўпайтиришга муваффақ бўлди. Экологнинг сўзларига кўра, 2005 йилда Тожикистоннинг Афғонистон билан чегарасидаги Панж қирғоғида 3,5 минг гектар майдонда 40 га яқин жонивор бўлган.
“4 йилдан сўнг чорва моллари сони 4 баравар кўпайди, бугунги кунда тажриба ҳудудидаги сон 600 дан ортиқ, Тожикистон бўйлаб эса 2 мингдан ортиқ бошни ташкил этади”, — деди Людмила Киктенко.
Бундан ташқари, бундай овни ташкил этиш нафақат иш ўринларини яратиш, балки давлат бюджетини тўлдириш имконини беради — 15 бош ҳайвоннинг йиллик квотаси 450 минг долларни ташкил қилади.
“Маҳаллий аҳоли овчилар учун барча шарт-шароитни яратиб, пул ишлаб топади. Шу билан бирга, фақат қари ҳайвонларни овлашга рухсат берилган”, – дейди эколог.
Трансчегаравий ҳамкорликнинг афзалликлари ва муаммолари
Мутахассислар трансчегаравий табиатни муҳофаза қилишнинг бир қанча афзалликларини қайд этишди:
экологик манфаатлар (яшовчан популяциялар ва турларни сақлаш, кўчиб юрувчи турларнинг омон қолиши, минтақанинг экологик яхлитлиги);
ижтимоий-иқтисодий ривожланиш (табиий трансчегаравий туризм, маҳаллий маҳсулотларнинг трансчегаравий савдоси, маҳаллий иқтисодиётни ривожлантириш);
сиёсий муносабатларни чуқурлаштириш.
Бундан ташқари, трансчегаравий муҳофаза кўчиб юрувчи турларнинг омон қолишига ёрдам беради, шу жумладан, уларнинг озиқланиши ва кўпайиши мумкин бўлган майдонларни кўпайтириш.
Марказий Осиё учун бу алоҳида аҳамиятга эга, чунки бу ерда энг муҳим миграция йўлаклари жойлашган бўлиб, улар бўйлаб ёввойи жайрон, сайғоқ ва ёввойи ҳайвонларнинг бошқа ноёб турлари подалари ҳаракатланади.
Улар кўпинча йўлда тўсиқларга дуч келишади — нафақат чегара тўсиқлари, балки инфратузилмани ривожлантириш.
Сайғоқлар айнан Қозоғистондан Ўзбекистонга тўсиқсиз кўчиб ўтиш учун яратилган Сайғоқчий мажмуаси қўриқхонасида бу муаммога дуч келди.
“Аммо Қозоғистон томони чегарага ўрнатган панжара туфайли миграциянинг олди олинди. Кейинчалик Бейнеу-Шалкар темир йўли туфайли вазият мураккаблашди — сайғоқлар республикага кўчиб кетишни деярли тўхтатди. Бироқ сон ортиб бормоқда ва бугунги кунда 500 тага яқин жониворлар бор”, — дея қўшимча қилди Шеримбетов.
Мулоқот иштирокчилари фикрига кўра, чегаралар билан ажратилган экотизимлар кўпинча турли хил сиёсат ва бошқарув тузилмаларига бўйсунади, шунинг учун трансчегаравий табиатни муҳофаза қилиш бу фарқларни бартараф этишга ёрдам беради.
Шу билан бирга, экспертлар трансчегаравий ҳамкорликнинг афзалликлари билан бир қаторда чегара ҳудудларини бошқаришга тўсқинлик қилаётган муаммоларни ҳам қайд этмоқда.
Туркманистон вакили Ширин Карриванинг сўзларига кўра, биринчи навбатда, гап қонунчиликдаги фарқ (уни уйғунлаштириш керак), тилдаги қийинчиликлар (таржима зарурлиги) ҳақида бормоқда. Бундан ташқари, чегара зоналарида айрим жиҳозлардан фойдаланиш ва умуман, мутахассисларнинг қўшни ҳудудга киришига чекловлар мавжуд. Бу борада идоралараро, хусусан, чегара ва экологик тузилмалар ўртасида ҳамкорликни йўлга қўйиш зарур.
