https://sputniknews.uz/20231027/tasviriy-ifodalar-40331849.html

Пайғамбар ёши, қора олтин, кумуш тола: ўзбек тилидаги тасвирий ифодаларни биласизми?

Пайғамбар ёши, қора олтин, кумуш тола: ўзбек тилидаги тасвирий ифодаларни биласизми?

Sputnik Ўзбекистон

Ҳар бир тилда мутахассислар тасвирий ифода, парафраза деб атайдиган иборалар қатлами борки, улар ёрдамида фикримиз образли ва таъсирчан ифодаланади. Масалан, ўзбек тилида оқ олтин деган ибора бор ва у бизга пахтани олтинга ўхшатиб тушунтириб беради. Шу аснода оқ олтин тасвирий ифодаси пахтанинг иккинчи номи бўлиб қолган.

2023-10-27T10:16+0500

2023-10-27T10:16+0500

2023-10-27T10:16+0500

жамият

ўзбек тили

ўзбекнинг ўз сўзлари

ўзбекистон

https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/07e7/0a/19/40331901_0:52:3072:1780_1920x0_80_0_0_5954083280b633484ec9e6776e6b2deb.jpg

Ҳар бир тилда мутахассислар тасвирий ифода, парафраза деб атайдиган иборалар қатлами борки, улар ёрдамида фикримиз образли ва таъсирчан ифодаланади. Масалан, ўзбек тилида оқ олтин деган ибора бор ва у бизга пахтани олтинга ўхшатиб тушунтириб беради. Шу аснода оқ олтин тасвирий ифодаси пахтанинг иккинчи номи бўлиб қолган.Тилдаги ҳар бир тасвирий ифоданинг ясалиш вақти бўлади. Масалан, оғир ва узоқ меҳнат натижаси бўлган пахтани оқ олтин аташ пахта яккаҳокимлиги даврларида яратилган, чунки ўша даврларда ҳақиқатан пахта олтинга тенглаштирилган.Ўзбек тилидаги дала маликаси тасвирий ифодаси ундан ҳам аввалги даврларнинг маҳсулидир. ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Ўзбекистонда ҳам маккажўхори жуда кўп экила бошлаган. Бу қишлоқ хўжалиги маҳсулотини маликага ўхшатиш ўша давр матбуотининг натижасидир. Ҳатто газеталарда “Дала маликасига кенг йўл!”, “Дала маликасини кўпайтирайлик” сингари шиормонанд гаплар бот-бот ёзилган.Тасвирий ифодаларнинг яратилиши тилнинг барча даврлари учун бирдай унумли эмас. Масалан, одам уш-шууаро (шоирлар Одам Атоси – Рўдакий), амири муқарраб (Алишер Навоий), амир ул-умаро (Муҳаммад Солиҳ), Каъбайи мақсуд (Хожа Аҳрор Валий) каби парафразаларнинг яратилиш вақти эски ўзбек тили даврига тўғри келади. Бироқ эски ўзбек тили даврида тасвирий ифодалалр бугунгидек кўп бўлмаган. Тасвирий ифодалар асосан оммавий ахборот воситалари тилининг ажралмас қисмидир.Тасвирий ифодалар ҳозирги ўзбек тилида кўплаб юзага кела бошлаган. Масалан, зангори экран – телевизор, зангори олов – табиий газ, кумуш тола – пилла кабилар ХХ аср тафаккурининг маҳсули. Ҳаётимиз қомуси – конституция тасвирий ифодаси эса мустақиллик даврида пайдо бўлган.Баъзи тасвирий ифодалар жуда мувафаққиятли чиқади ва тилда тез оммалашади, оддий одамларнинг ҳам тилига тушади ҳамда кундалик нутқнинг таркибий қисмига айланади. Улар орасида бир эмас, икки ва ундан ортиқ нарсаларни билдирадиганлари ҳам учрайди. Масалан:Баъзан битта нарсани бир неча тасвирий ифода билдиради. Масалан, техника асри ҳам, атом асри ҳам “ХХ аср” деган маънони англатади.Ғазал мулкининг султони, ўзбек тилининг асосчиси тасвирий ифодалари “Алишер Навоий” шахсини билдиради.Ҳозирги кунда ҳам тасвирий ифодалалр ҳосил қилинмоқда. Масалан, "интернет"ни билдирадиган виртуал олам тасвирий ифодаси, “футболчи қизлар”ни ифодалайдиган яшил майдон маликалари тасвирий ифодалари истиқлол йилларида ясалган.ХХ асрнинг иккинчи ярмидан кейин яратилган баҳор элчиси (қалдирғоч), баҳор даракчиси (бойчечак), барака уруғи (чигит), кумуш чойшаб (қор), маърифат маскани (кутубхона), илм ўчоғи (мактаб, кутубхона), билим манбаи (китоб) сингари тасвирий ифодалар ҳозирги кунда ҳам фаол ишлатилмоқда. Бунга шу тасвирий ифодалар англатадиган воқеликнинг эскирмаслиги сабаб бўлган.Шундай тасвирий ифодалар борки, улар вақт ўтиши билан қўлланишдан тўхтайди ва тилнинг унумсиз фондига ўтади. Вақти келиб бутунлай унутилади, чунки улар ифодалайдиган тушунчаларнинг ўзи эскиради, тил эгалари ҳаётида ўша тушунчага эҳтиёж қолмайди. Масалан, дала маликаси тасвирий ифодаси маккажўхори ўсимлигининг Ўзбекистонда кўп экилган вақтлар матбуоти тилида фаол қўлланган. Аммо ҳозирги кунда бу тасвирий ифодани кўп ишлатилади, деб бўлмайди. Шунингдек, пўлат этак (пахта терим машинасининг бункери), пўлат от (трактор) каби тасвирий ифодаларнинг ҳам қўлланиш доираси бугунги кунда ғоят чегараланган. Бу ҳолат тасвирий ифодаларнинг тилда яшаш тарзи халқнинг яшаш тарзи билан жипс боғлиқлигини кўрсатади.Тасвирий ифодаларни билиш ўқувчилар ёшлар учун ҳам, катталар учун ҳам бирдай фойдали. Нутқда улардан тўғри, ўринли ва жўяли фойдаланиш орқали фикр таъсирчан ифодаланади. Айниқса, оммавий ахборот воситалари ходимларига жуда зарур бўлгани учун қуйида машҳур тасвирий ифодалар луғатини ҳавола этамиз.адаб пешвоси – Маҳмуд аз-Замахшарийамир ул-умаро – вазирларақлли машина – компьютерараблар ва ғайриараблар устози – Маҳмуд аз-Замахшарийаср вабоси – гиёҳвандликаср вабоси – ОИТСатом асри – ХХ асрбаҳор даракчиси – бойчечакбаҳор элчиси – қалдирғочбаланд чўққилар хўжайини – бургутбарака уруғи – чигитбахтимиз қомуси – конституциябахт ва шодлик куйчиси – Ҳамид Олимжонбахт қуши ­– ҳумобилим булоғи – китоббилим манбаи – китоббилим маскани – мактаббутун дунё устози – Замаҳшарийбуюк техник кашфиётлар асри – ХХ асрдала маликаси – маккажўхоридавлат устунлари – ҳукумат раҳбарларидеҳқоннинг қаноти – тракторденгиз ҳокими – китдунё томи – Помирэкиннинг қони – сувфалакнинг гардиши – тақдир тақозосифутбол қироли – Пелеҳаётимиз қомуси – Конституцияҳайвонлар шоҳи – шерилм калити – китобилм маскани I – мактабилм маскани II – кутубхонаилм маскани III – институт, университетилм ўчоғи – мактабкиши руҳининг инженерлари – ёзувчиларкумуш тола – пиллакумуш тола заҳматкашлари – пиллакорларкумуш чойшаб – қоркунчиқар юрт – Япониякўҳна қитъа – Европакўкнинг фонуси – ойкўзнинг оқу қораси – фарзандлолалар юрти – Голландиямалик ул-калом – Лутфиймалик уш-шуаро – Муҳаммад Солиҳмангу музликлар диёри – Антрактидамавжудотлар султони – инсонмаърифат маскани – кутубхонамиллионлар ўйини – футболмўйқалам соҳиблари – рассомларнон шаҳри – Тошкентодам уш-шуаро (шоирлар Одам Атоси) – Рўдакийолтин бошоқ – буғдойоқ олтин – пахтаоқ олтин ижодкорлари – пахтакорлароқ олтин тоғлари – пахта уюмлариоқ чашма – сутоқ чашма соҳибалари – сут соғувчиларосмон илми – астрономияосмоннинг кўз ёшлари – ёмғиросойишталик поспонлари – милиция ходимлариозодлик ороли – Кубапири туркистоний – Аҳмад Яссавийпайғамбар ёши – олтмиш уч ёшпалахмон тоши – қиз болапўлат этак – бункерпўлат от – тракторпўлат қуш –самолётқадимшунослик– археологияқалам аҳли – шоир ва ёзувчиларқанотли дўстлар – қушларқироллик клуби – "Реал" жамоасиқора қитъа – Африкақушлар шоҳи – бургутракетка усталари – теннисчиларсаҳро кемаси – туясамо лочини I – бургутсамо лочини II – учувчисеҳрли диёр – Америкасултон ул-орифин – Аҳмад Яссавийтил муҳандислари – тилшунослартилсиз ёв – оловтуманли Албион – Англияуйғониш фасли – баҳорватан посбонлари – ҳарбийларватанимиз юраги – Тошкентвиртуал олам – интернетхаробалар султони – бойқушяшариш фасли – баҳоряшил бойлик – ўрмоняшил майдон раққоси – Диего Марадонаяшил водий – Фарғонаяйлов баҳодирлари – чўпонларерости бўрони – зилзилаетти хазинанинг бири I – сигиретти хазинанинг бири II – товуқетти хазинанинг бири III – тегирмонетти хазинанинг бири IV – обжувозетти хазинанинг бири V – мевали дарахтетти хазинанинг бири VI – ипак қуртиетти хазинанинг бири VII – асаларизангори экран – телевизорзангори кема – пахта терим машинасизангори кема капитани – пахта терим машинаси ҳайдовчисизангори олов – табиий газўрмон маликаси – арчаўрмон санитари – бўриўрмон шоҳи – шерғазал мулкининг султони – Алишер Навоийшакар деҳқон – Неъмат Аминов (ёзувчи)Шарқнинг олтин дарвозаси – ТошкентШарқ Рими – СамарқандШарқ юлдузи – Тошкентшайх ул-машойих – Аҳмад Яссавийшайх ур-раис – Ибн Синочарм қўлқоп усталари – боксчиларчарм тўп усталари – футболчиларЭслатиб ўтамиз, ўтган галги мақоламизда ўзбек халқ паремалари қандай шакллангани ҳақида маълумот берган эдик.“Ўзбекнинг ўз сўзлари” рукнимиз орқали ҳар ҳафтада ўзбек тилига оид жуда қизиқ маълумотларни билиб оласиз ва сўз бойлигингизни оширасиз.

ўзбекистон

2023

Янгиликлар

uz_UZ

тасвирий ифодалар ўзбек тили оқ олтин қора олтин