https://sputniknews.uz/20221206/2050-yilga-kelib-markaziy-osiyoda-suv-taqchilligi-kuchayishi-mumkin-30539036.html
2050 йилга келиб Марказий Осиёда сув тақчиллиги кучайиши мумкин
2050 йилга келиб Марказий Осиёда сув тақчиллиги кучайиши мумкин
Sputnik Ўзбекистон
Минтақа давлатлари бир-бири билан етарли даражада ҳамкорлик қилмаган тақдирда, келажакда 2050 йилгача сув ресурсларининг танқислиги бошланиши мумкин, деб... 06.12.2022, Sputnik Ўзбекистон
2022-12-06T21:53+0500
2022-12-06T21:53+0500
2022-12-06T21:53+0500
аналитика
марказий осиё
сув
https://cdn1.img.sputniknews.uz/img/579/86/5798646_0:0:1200:675_1920x0_80_0_0_7ca200ba5bd2b61f14a303dc38cb685b.jpg
Марказий Осиёда сувдан фойдаланиш муаммолари тобора ортиб бормоқда. Евроосиё тараққиёт банки (ЕОТБ) 6 декабрь, сешанба куни, минтақадаги сув-энергетика комплексини тартибга солишга бағишланган ҳисоботини тақдим этди.Марказий Осиёдаги ерларнинг чўлланишига қайси омиллар таъсир қилмоқда ва қандай иқтисодий лойиҳалар эвазига бу жараённи тўхтатиш мумкин? Ушбу мақолада банк тадқиқотининг энг муҳим жойлари келтирилган.Трансчегаравий дарёлар – умумий муаммоларҲеч кимга сир эмаски, Марказий Осиёда сувдан фойдаланиш муаммоси комплекс хусусиятга эга – минтақанинг барча йирик дарёлари трансчегаравий. Масалан, Орол денгизи ҳавзаси минтақада сув ресурслари билан таъминлашда асосий роль ўйнайди, деб эслатишган ЕОТБ таҳлилчилари. У Тожикистон, Ўзбекистоннинг деярли бутун ҳудудини, Туркманистоннинг катта қисмини, Қирғизистоннинг тўртта ҳудудини ва Қозоғистоннинг Жанубий қисмини қамраб олади.“Орол денгизи ҳавзасининг сув ресурслари асосан Сирдарё ва Амударё дарёлари ҳавзаларига тегишли. Марказий Осиё ҳудудининг 60 фоизини қамраб олган Орол денгизи ҳавзаси ҳудудида 2020 йил ҳолатига кўра 60 миллион киши ёки минтақа аҳолисининг қарийб 80,7 фоизи истиқомат қилади.Яқин ўтмишда, ўтган асрнинг 60-йилларида, Орол денгизи Ернинг энг катта сув чиқмайдиган сув ҳавзаларидан бири бўлган ва дунёнинг буюк кўлларига тегишли бўлган”, деб ёзишади ҳисобот муаллифлари.Орол денгизининг ўзига фақат иккита дарё қуйилади — Амударё ва Сирдарё, ва иккаласи ҳам муаммоли. Амударё - Марказий Осиёдаги энг йирик дарё. Бироқ Амударёнинг асосий оқими Тожикистон ҳудудида шаклланади. Кейин дарё Афғонистоннинг Ўзбекистон билан чегараси бўйлаб оқади, Туркманистонни кесиб ўтади ва яна Ўзбекистонга қайтиб, Орол денгизига қуйилади.Ўрта оқимда иккита йирик ўнг ирмоқ (Кофарниҳон ва Сурхондарё дарёлари) ва битта чап ирмоқ (Кундуз дарёси) Амударёга қуйилади. Кейин Орол денгизига қадар унга битта ҳам ирмоқ қуйилмайди. Дарёнинг озиқланиши асосан эриган қор ва музлик сувларидан иборат бўлиб, бу Амударёнинг асосий муаммосидир. Иккинчидан, сувнинг лойқалиги бўйича Амударё дунёда биринчи ўринлардан бирини эгаллайди.Сирдарёга келсак, бу ўрта Осиёдаги иккинчи ва энг узун дарё. Унинг асосий оқими Қирғизистон ҳудудида ҳосил бўлади. Кейин Сирдарё Ўзбекистон ва Тожикистонни кесиб ўтиб, Қозоғистон ҳудудидаги Орол денгизига қуйилади. Дарёни мавсумий тартибга солишнинг асосий юки совет даврида қурилган мураккаб гидроэлектростанцияларга тўғри келади. Аммо совет мероси абадий эмас ва у эскирмоқда.Совет инфратузилмаси нималарнинг уддасидан чиқилмаяптиМарказий Осиёдаги совет услубидаги ГЭСлар асосан минтақада қишлоқ хўжалигининг устун роли ва энг муҳими, аҳолининг камлиги сабабли ерларни суғориш учун мўлжалланган эди. СССР парчалангандан кейин минтақа мамлакатларида сезиларли иқтисодий ва демографик ўзгаришлар юз берди. Биргина Ўзбекистонда аҳоли сони 15 миллиондан зиёд кишига кўпайди.“Қишлоқ хўжалиги минтақа иқтисодиёти учун стратегик аҳамиятга эга бўлиб қолди, аммо унинг тузилиши ва ташкил этилиши тубдан институционал ўзгаришларга дуч келди: йирик колхозлар ва совхозлар ўрнига кичикроқ фермер хўжаликлари ташкил этилди, бу эса суғориладиган деҳқончиликнинг аҳамиятини пасайишига ёрдам берди” - дейилади ҳисоботда.Шу билан бирга, Марказий Осиё мамлакатларида қазиб олиш саноати фаол ривожлана бошлади – ёқилғи-энергетика минералларини қазиб олиш улуши ошди. Шунга кўра, сув ресурсларига янги, саноат эҳтиёжлари пайдо бўлди – 1997 йилдан 2018 йилгача улар 32 фоизга ўсди, дейилади ЕОТБ ҳисоботида.Бундан ташқари, агар совет даврида минтақада энергия таъминоти ва сувдан фойдаланиш режимининг ишончлилигини таъминлайдиган ёқилғи-энергетика комплекси мавжуд бўлса, энди ҳар бир мамлакат энергия масалаларини мустақил равишда ҳал қилади. Ва ҳар бир мамлакатда иқтисодиётнинг ривожланиши натижасида 2050 йилгача энергия истеъмоли ошиши кутилмоқда.Бу давр Сирдарё ва Амударё ҳавзаларида сув миқдорини камайтириш бўйича экологларнинг прогнозларига тўғри келади. Шу сабабли, мамлакатлар сув омборлари ҳажмини тўплаш йўналиши бўйича биргаликда ишлашлари керак, акс ҳолда бутун минтақада электр энергиясини ишлаб чиқариш камайиши ва сув танқислиги юзага келиши мумкин.“Минтақавий иқтисодий ҳамкорлик этарли бўлмаган тақдирда (жумладан, сув-энергетика интеграцияси қониқарсиз бўлса), келажакда 2050 йилгача Марказий Осиё мамлакатлари" “сув танқислиги” ҳолатига яқинлашиши мумкин”, - деб тахмин қилишмоқда ЕОТБ иқтисодчилари.Орол муаммосиЕрларнинг деградацияси муаммоси ҳамда минтақада сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатадиган суғориш ва дренаж тизимларининг интенсив эскиришини ҳам қайд этиш зарур, деб ёзишади банк таҳлилчилари.“Орол минтақасидаги экологик вазиятнинг кескин ёмонлашиши табиий экотизимларнинг деградациясига, чўлланишнинг кучайишига, тупроқнинг шўрланиш жараёнларининг фаоллашишига олиб келди, Орол денгизининг қуриши одамлар ва атроф муҳим учун хавфли бўлган денгиз тубининг тузлар, ўғитлар, пестицидлар билан бойитилган улкан ҳудудларининг пайдо бўлишига олиб келди”, - деб тушунтиришади ҳисобот муаллифлари.Очиқ маълумотларга кўра, ҳар йили Орол денгизи ҳавзасидан 70 миллион тонна туз чиқарилади ва 1,5-2 миллион квадрат километр майдонга ўтиради. Бу, шунингдек, чўлланиш жараёнларининг янада тарқалишига сабаб бўлади.Ҳамкорлик ҳал қилишнинг йўлиЮқоридаги барча омиллар гидроэнергетикадан фойдаланиш соҳасидаги минтақавий ҳамкорликни ошириш муҳимлигини кучайтиради, деб ҳисоблайди ЕОТБ.“Трансчегаравий дарёлар ҳавзаларида сувдан фойдаланишнинг узоқ муддатли стратегиясини биргаликда ишлаб чиқиш керак, бу ГЭСларнинг суғориш эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда сув омборлари билан келишилган ишлашини таъминлайди” - дея қайд этишган банк мутахассислари.Аввало, қишлоқ хўжалиги соҳасида мувофиқлик зарур, дея ҳисоблашади иқтисодчилар. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Марказий Осиё мамлакатларининг сув хўжалиги сиёсати қишлоқ хўжалиги манфаатларига бўйсунади — минтақада ишлатиладиган сувнинг 86 фоизи суғориш мақсадларига сарфланади. Бироқ бундай аграр сиёсат сув ресурслари танқислигининг янада кучайишининг сабабларидан биридир. Минтақавий ихтисос деб аталадиган нарса ушбу муаммони ҳал қилишга кўмаклашади.“Юқори сифатли дон ишлаб чиқаришга ихтисослашган Қозоғистон Марказий Осиё мамлакатларининг дон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини қондириш имкониятига эга. Бундан ташқари, йирик яйлов ҳудудларига эга бўлган Қозоғистон минтақа мамлакатлари учун сифатли чорвачилик маҳсулотларининг асосий етказиб берувчиси бўлиши мумкин бўларди. Бу бошқа мамлакатларда дон билан банд бўлган ерларнинг катта майдонларини бўшатиш, бундай ерларни суғориш ва чорвачилик учун озуқа етиштириш учун сув олишни камайтириш имконини берган бўларди”, - дея мисол келтиришган ҳисобот муаллифлари.Бундан ташқари, ЕОТБ янги тузилма – Марказий Осиё халқаро сув-энергетика бирлашмасини ташкил этишни таклиф қилмоқда. Ушбу бирлашма минтақанинг сув ва энергетика соҳаларида миллий ва трансчегаравий инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш учун маблағ топиш ва таъминлашнинг асосий функциясини ўз зиммасига олиши мумкин бўларди.Бирлашма учун Евроосиё банки иқтисодчилари юридик шахс сифатида ишлаши мумкин бўлган халқаро ташкилот шаклини таклиф қилишмоқда. Компаниянинг шўъба корхоналари эса миллий ҳуқуқ доирасида ишлаган бўлар эди.
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2022
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Янгиликлар
uz_UZ
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik Ўзбекистон
info@sputniknews-uz.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
аналитика, марказий осиё, сув
аналитика, марказий осиё, сув
2050 йилга келиб Марказий Осиёда сув тақчиллиги кучайиши мумкин
Минтақа давлатлари бир-бири билан етарли даражада ҳамкорлик қилмаган тақдирда, келажакда 2050 йилгача сув ресурсларининг танқислиги бошланиши мумкин, деб ҳисоблашмоқда ЕОТБ таҳлилчилари. Бундай прогнозни келтириб чиқарган сабаблар ҳақида – бизнинг материалимизда
Марказий Осиёда сувдан фойдаланиш муаммолари тобора ортиб бормоқда. Евроосиё тараққиёт банки (ЕОТБ) 6 декабрь, сешанба куни, минтақадаги сув-энергетика комплексини тартибга солишга бағишланган ҳисоботини тақдим этди.
Марказий Осиёдаги ерларнинг чўлланишига қайси омиллар таъсир қилмоқда ва қандай иқтисодий лойиҳалар эвазига бу жараённи тўхтатиш мумкин? Ушбу мақолада банк тадқиқотининг энг муҳим жойлари келтирилган.
Трансчегаравий дарёлар – умумий муаммолар
Ҳеч кимга сир эмаски, Марказий Осиёда сувдан фойдаланиш муаммоси комплекс хусусиятга эга – минтақанинг барча йирик дарёлари трансчегаравий. Масалан, Орол денгизи ҳавзаси минтақада сув ресурслари билан таъминлашда асосий роль ўйнайди, деб эслатишган ЕОТБ таҳлилчилари. У Тожикистон, Ўзбекистоннинг деярли бутун ҳудудини, Туркманистоннинг катта қисмини, Қирғизистоннинг тўртта ҳудудини ва Қозоғистоннинг Жанубий қисмини қамраб олади.
“Орол денгизи ҳавзасининг сув ресурслари асосан Сирдарё ва Амударё дарёлари ҳавзаларига тегишли. Марказий Осиё ҳудудининг 60 фоизини қамраб олган Орол денгизи ҳавзаси ҳудудида 2020 йил ҳолатига кўра 60 миллион киши ёки минтақа аҳолисининг қарийб 80,7 фоизи истиқомат қилади.
Яқин ўтмишда, ўтган асрнинг 60-йилларида, Орол денгизи Ернинг энг катта сув чиқмайдиган сув ҳавзаларидан бири бўлган ва дунёнинг буюк кўлларига тегишли бўлган”, деб ёзишади ҳисобот муаллифлари.
Орол денгизининг ўзига фақат иккита дарё қуйилади — Амударё ва Сирдарё, ва иккаласи ҳам муаммоли. Амударё - Марказий Осиёдаги энг йирик дарё. Бироқ Амударёнинг асосий оқими Тожикистон ҳудудида шаклланади. Кейин дарё Афғонистоннинг Ўзбекистон билан чегараси бўйлаб оқади, Туркманистонни кесиб ўтади ва яна Ўзбекистонга қайтиб, Орол денгизига қуйилади.
Ўрта оқимда иккита йирик ўнг ирмоқ (Кофарниҳон ва Сурхондарё дарёлари) ва битта чап ирмоқ (Кундуз дарёси) Амударёга қуйилади. Кейин Орол денгизига қадар унга битта ҳам ирмоқ қуйилмайди. Дарёнинг озиқланиши асосан эриган қор ва музлик сувларидан иборат бўлиб, бу Амударёнинг асосий муаммосидир. Иккинчидан, сувнинг лойқалиги бўйича Амударё дунёда биринчи ўринлардан бирини эгаллайди.
Сирдарёга келсак, бу ўрта Осиёдаги иккинчи ва энг узун дарё. Унинг асосий оқими Қирғизистон ҳудудида ҳосил бўлади. Кейин Сирдарё Ўзбекистон ва Тожикистонни кесиб ўтиб, Қозоғистон ҳудудидаги Орол денгизига қуйилади. Дарёни мавсумий тартибга солишнинг асосий юки совет даврида қурилган мураккаб гидроэлектростанцияларга тўғри келади. Аммо совет мероси абадий эмас ва у эскирмоқда.
Совет инфратузилмаси нималарнинг уддасидан чиқилмаяпти
Марказий Осиёдаги совет услубидаги ГЭСлар асосан минтақада қишлоқ хўжалигининг устун роли ва энг муҳими, аҳолининг камлиги сабабли ерларни суғориш учун мўлжалланган эди. СССР парчалангандан кейин минтақа мамлакатларида сезиларли иқтисодий ва демографик ўзгаришлар юз берди. Биргина Ўзбекистонда аҳоли сони 15 миллиондан зиёд кишига кўпайди.
“Қишлоқ хўжалиги минтақа иқтисодиёти учун стратегик аҳамиятга эга бўлиб қолди, аммо унинг тузилиши ва ташкил этилиши тубдан институционал ўзгаришларга дуч келди: йирик колхозлар ва совхозлар ўрнига кичикроқ фермер хўжаликлари ташкил этилди, бу эса суғориладиган деҳқончиликнинг аҳамиятини пасайишига ёрдам берди” - дейилади ҳисоботда.
Шу билан бирга, Марказий Осиё мамлакатларида қазиб олиш саноати фаол ривожлана бошлади – ёқилғи-энергетика минералларини қазиб олиш улуши ошди. Шунга кўра, сув ресурсларига янги, саноат эҳтиёжлари пайдо бўлди – 1997 йилдан 2018 йилгача улар 32 фоизга ўсди, дейилади ЕОТБ ҳисоботида.
Бундан ташқари, агар совет даврида минтақада энергия таъминоти ва сувдан фойдаланиш режимининг ишончлилигини таъминлайдиган ёқилғи-энергетика комплекси мавжуд бўлса, энди ҳар бир мамлакат энергия масалаларини мустақил равишда ҳал қилади. Ва ҳар бир мамлакатда иқтисодиётнинг ривожланиши натижасида 2050 йилгача энергия истеъмоли ошиши кутилмоқда.
Бу давр Сирдарё ва Амударё ҳавзаларида сув миқдорини камайтириш бўйича экологларнинг прогнозларига тўғри келади. Шу сабабли, мамлакатлар сув омборлари ҳажмини тўплаш йўналиши бўйича биргаликда ишлашлари керак, акс ҳолда бутун минтақада электр энергиясини ишлаб чиқариш камайиши ва сув танқислиги юзага келиши мумкин.
“Минтақавий иқтисодий ҳамкорлик этарли бўлмаган тақдирда (жумладан, сув-энергетика интеграцияси қониқарсиз бўлса), келажакда 2050 йилгача Марказий Осиё мамлакатлари" “сув танқислиги” ҳолатига яқинлашиши мумкин”, - деб тахмин қилишмоқда ЕОТБ иқтисодчилари.
Ерларнинг деградацияси муаммоси ҳамда минтақада сув ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигига сезиларли таъсир кўрсатадиган суғориш ва дренаж тизимларининг интенсив эскиришини ҳам қайд этиш зарур, деб ёзишади банк таҳлилчилари.
“Орол минтақасидаги экологик вазиятнинг кескин ёмонлашиши табиий экотизимларнинг деградациясига, чўлланишнинг кучайишига, тупроқнинг шўрланиш жараёнларининг фаоллашишига олиб келди, Орол денгизининг қуриши одамлар ва атроф муҳим учун хавфли бўлган денгиз тубининг тузлар, ўғитлар, пестицидлар билан бойитилган улкан ҳудудларининг пайдо бўлишига олиб келди”, - деб тушунтиришади ҳисобот муаллифлари.
Очиқ маълумотларга кўра, ҳар йили Орол денгизи ҳавзасидан 70 миллион тонна туз чиқарилади ва 1,5-2 миллион квадрат километр майдонга ўтиради. Бу, шунингдек, чўлланиш жараёнларининг янада тарқалишига сабаб бўлади.
Ҳамкорлик ҳал қилишнинг йўли
Юқоридаги барча омиллар гидроэнергетикадан фойдаланиш соҳасидаги минтақавий ҳамкорликни ошириш муҳимлигини кучайтиради, деб ҳисоблайди ЕОТБ.
“Трансчегаравий дарёлар ҳавзаларида сувдан фойдаланишнинг узоқ муддатли стратегиясини биргаликда ишлаб чиқиш керак, бу ГЭСларнинг суғориш эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда сув омборлари билан келишилган ишлашини таъминлайди” - дея қайд этишган банк мутахассислари.
Аввало, қишлоқ хўжалиги соҳасида мувофиқлик зарур, дея ҳисоблашади иқтисодчилар. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, Марказий Осиё мамлакатларининг сув хўжалиги сиёсати қишлоқ хўжалиги манфаатларига бўйсунади — минтақада ишлатиладиган сувнинг 86 фоизи суғориш мақсадларига сарфланади. Бироқ бундай аграр сиёсат сув ресурслари танқислигининг янада кучайишининг сабабларидан биридир. Минтақавий ихтисос деб аталадиган нарса ушбу муаммони ҳал қилишга кўмаклашади.
“Юқори сифатли дон ишлаб чиқаришга ихтисослашган Қозоғистон Марказий Осиё мамлакатларининг дон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини қондириш имкониятига эга. Бундан ташқари, йирик яйлов ҳудудларига эга бўлган Қозоғистон минтақа мамлакатлари учун сифатли чорвачилик маҳсулотларининг асосий етказиб берувчиси бўлиши мумкин бўларди. Бу бошқа мамлакатларда дон билан банд бўлган ерларнинг катта майдонларини бўшатиш, бундай ерларни суғориш ва чорвачилик учун озуқа етиштириш учун сув олишни камайтириш имконини берган бўларди”, - дея мисол келтиришган ҳисобот муаллифлари.
Бундан ташқари, ЕОТБ янги тузилма – Марказий Осиё халқаро сув-энергетика бирлашмасини ташкил этишни таклиф қилмоқда. Ушбу бирлашма минтақанинг сув ва энергетика соҳаларида миллий ва трансчегаравий инфратузилма лойиҳаларини амалга ошириш учун маблағ топиш ва таъминлашнинг асосий функциясини ўз зиммасига олиши мумкин бўларди.
Бирлашма учун Евроосиё банки иқтисодчилари юридик шахс сифатида ишлаши мумкин бўлган халқаро ташкилот шаклини таклиф қилишмоқда. Компаниянинг шўъба корхоналари эса миллий ҳуқуқ доирасида ишлаган бўлар эди.
