Россияни литий тузоғига туширишмоқчи...
15:43 14.04.2022 (янгиланди: 18:37 05.04.2023)
© Sputnik / Александр Кряжев
/ Oбуна бўлиш
Россияда этакчи бўлган бир қатор асосий саноат тармоқларига путур етказиши ва жиддий оғриқли оқибатларга олиб келиши мумкин.
Федерация Кенгашидаги нутқи давомида Саноат ва савдо вазирлигининг Металлургия ва материаллар департаменти директори ўринбосари Владислав Демидов жуда ёқимсиз хабарни эълон қилди - Чили ва Аргентина Россия корхоналари учун литий хом ашёсини жўнатишни тўхтатди.
Етказиб беришнинг тўхтатилиши ҳақиқатан ҳам нохуш ҳодиса бўлиб, Россияда етакчи бўлган бир қатор асосий саноат тармоқларига путур етказиши ва жиддий оғриқли оқибатларга олиб келиши мумкин.
Келинг, вазиятни батафсил ўрганайлик. Инсоният эволюцион ривожланиши металларни қазиб олиш ва қайта ишлаш билан узвий боғлиқдир. Мактабда биз мис, бронза ва темир даврларини ўрганганмиз. Уларнинг давомийлиги асрлар билан ўлчанган. Улар давомида бизнинг узоқ аждодларимиз номи юқорида тилга олинган металлар ҳамда уларнинг қотишмаларни билан танишдилар, ўргандилар ва уларни тобора маҳорат билан қайта ишлашни йўлга қўйдилар. Бу умумжаҳон тараққиётига ёрдам берди ва ҳаёт сифатини яхшилади.
Агар биз эволюцион ўхшашликлар қаторини кенгайтирадиган бўлсак, унда литий, шубҳасиз, ХХI аср металли унвонини олади. Узоқ вақт давомида ушбу юмшоқ ва эгилувчан металл катта талабга эга эмас эди, лекин иккинчи минг йилликнинг охирида, литийнинг термоэлектрик хусисиятлари кашф этилгандан ва саноат миқёсида синовдан ўтказилганда сўнг ҳамма нарса ўзгарди. Литий сулфид, мис сулфид билан бирга, термоэлектрик конверторлар (терможуфтлик), шунингдек, кимёвий сақлаш ва оқим манбалари учун яримўтказгичлар ишлаб чиқаришнинг ажралмас қисмига айланди.
Литийдан барча турдаги аккумуляторлар учун электролитли гальваник ячейкалар ишлаб чиқарилади. Одатдагидек гидроксидли аккумуляторларда литий гидроксиди уларсиз ишлаган ресурсларни уч баравар оширишга ва дастлабки қувватни йигирма фоиздан кўпроққа оширишга имкон берди.
Айтиш керакки, ҳар биримиз батарея ёрдамида ишлайдиган замонавий қурилмалардан фойдаланамиз. Уларсиз замонавий ҳаётимизни тасаввур қила олмаймиз. Бундан ташқари, литий мобил телефонлар ва ҳозирча кам сонли бўлган электромобиллар доирасини тарк этиб, тобора кенгроқ бозорларни забт этмоқда, масалан, ер ости кон юклагичлари каби экзотик ускуналар учун қувват манбаларига айланмоқда, яъни ёнғин хавфи юқори бўлган жойларда бу жуда муҳимдир.
Шунингдек, литийнинг фармакологияда ҳам қўлланилади, бундан кам одам хабардор бўлса-да. Ярим асрдан кўпроқ вақт давомида бу металл мураккаб маник ва депрессив касалликларни даволаш учун ишлатиладиган психотроп препаратларни ишлаб чиқариш учун ишлатилган.
Литий оғир саноатда ҳам талабга эга, хусусан алюминийни эритиш ва қотишма, металларнинг эгилувчанлигини, мустаҳкамлигини ва тикланишини ошириш учун.
Шу билан бирга, замонавий Россия учун жуда муҳим бўлган асосий саноат мавжуд бўлиб, унда юқорида айтиб ўтилган металлсиз ишламайди. Гап ядровий энергетика ҳақида бормоқда, бу ерда литий тритий ишлаб чиқаришнинг ягона манбаи бўлиб, у реакторни ҳимоя қилиш тизими учун бошқарув новдаларини ишлаб чиқаришда ҳам қўлланилади. Суюқ литий-7 изотопи (натрий ёки цезий билан қотишма) термал нейтронларни мукаммал даражада ушлаб туради ва ҳақли равишда мукаммал совутувчи ҳисобланади.
Россия литийхом ашёси импортига жиддий боғлиқ. 2019 йилда ушбу металлни харид қилиш ҳажми 61 тоннадан ортиқни ташкил этганлигини айтиш кифоя, шундан 41 тоннаси Чилидан етказиб берилган, яна 14 тоннаси Аргентина импорти ҳисобига қўшилган. Учинчи ўринда 6 тонна камтарона кўрсатгич билан Хитой. Яъни, тушуниш осон бўлганидек, шимолий қўшнисининг қатъий истакларини аниқ бажараётган Лотин Америкаси давлатларининг демарши нафақат Россиянинг жаҳон ядро бозоридаги иштирокининг кенгайишига тўсқинлик қилиши мумкин, балки Ўрта муддатли истиқболда Россиянинг ўзида ядровий реакторларнинг ишлашининг ишончлилиги шубҳа остига қўйиши мумкин.
Ҳозирги муаммонинг иккита асосий илдизи бор. Биринчидан, литийнинг жаҳон заҳиралари деярли эллик миллион тоннадан ошади, улардан ўнтаси Аргентинада, тўққизтаси Боливияда, саккиз ярими Чилида, Хитойда етти миллион тонна, АҚШда олти ярим, Австралияда. 5 миллион тоннага эга. Агар биз учун дўстона бўлмаган мамлакатларни рўйхатдан олиб ташласак ва Аргентина ва Чилини қўшсак, бизни ресурс тузоғига тушиб қолганимизни ва ундан чиқиш йўллари унчалик кўп эмаслигини кўриш осон.
Иккинчидан, муаммо шундаки, Россияда ўзининг литий конлари мавжуд бўлиб, уларнинг прогноз ҳажми беш миллион тоннага баҳоланмоқда, аммо мамлакатимиз уларни ҳеч қачон ўзлаштирмаган. Муҳим хом ашёни чет элдан сотиб олишни афзал кўрган. Бундан ташқари, Россияда эртага ҳам литий ва унинг бирикмаларини саноат ишлаб чиқаришини йўлга қўйишга қодир камида учта корхона мавжуд. Гап Красноярск, Новосибирск ва Тула вилоятидаги заводлар ҳақида бормоқда.
Шу билан бирга жуда зарур бўлган металлнинг ер ости заҳиралари ҳам қўл етмайдиган жойда эмас. Мурманск вилоятида конлар кластери жойлашган, Шарқий Сибирдаги Ковиктин табиий газ конида литий ҳам топилган. Ушбу кон бир неча йиллардан бери "Газпром" томонидан ишлатилмоқда ва "Сибир қудрати" қувурига етказиб берилаётган газнинг катта қисми ана шу ердан олинмоқда. Шу билан бирга, такрор айтамиз, ўзимизда литий ишлаб чиқариши ҳажми жуда кам.
Лекин объективлик нуқтаи назарида айтиш жоизки бу ушбу соҳани ривожлантириш борасида дастлабки қадамлар ва 2021 йилда бошланган эди.
Ўтган йилнинг октябрь ойида Ер қаъри заҳираларидан фойдаланиш федерал агентлиги раҳбари в. б. Евгений Петров литий конлари бўлган 17 та участкага бир вақтнинг ўзида лицензия берилишини ва ривожланиш лойиҳалари нафақат пастга қараб, балки ўнлаб марта қайта ҳисоблаб чиқилишини ваъда қилди. Баёнотдан келиб чиққан ҳолда, Голцовское конини ўзлаштириш учун лицензия олиш учун бошланғич тўлов 75 миллиарддан 700 миллион рублга, Колмозерское кони учун эса худди шундай тўлов - 11 миллиарддан 200 миллионга туширилади. Бу ваъдалар қай даражада амалга оширилганини аниқлаш қийин, чунки ихтисослашган нашрлар ва бўлимлар бу борада сирли сукут сақламоқда.
Ягона амалга оширилган лойиҳа - жорий йилнинг февраль ойи бошида “Газпром” томонидан Саноат ва савдо вазирлиги воситачилигида Иркутск нефть компанияси билан юқорида айтиб ўтилган Ковиктинск конида литий қазиб олиш бўйича шартнома тузгани рўйхатга олинган. Табиийки, бундай қисқа вақт ичида амалий ишлар жойида ҳам бошланмади. Мамлакат эса кеча литийга муҳтож эди.
Мен бу ерда алоҳида муаммо йўқлигини ва бизнинг ғарбий ҳамкорларимиз русларнинг онгига чалкашлик киритиш учун буни ўйлаб топишди, деб ёзмоқчиман, лекин бу тўғри эмас. Саноат ва савдо вазирлиги мавжуд вазиятни улкан муаммо сифатида баҳолайди ва ҳали ҳам ишлаётган ягона таъминот канали Боливия эканлигини таъкидлайди. Шу билан бирга, Лотин Америкасининг бошқа икки давлатининг демарши фонида қийин даврларнинг бошланишига тайёргарлик кўриш мантиқан тўғри келади.
Литий стратегик хом ашё бўлиб, унинг заҳиралари ҳақидаги маълумотлар ҳеч бўлмаганда расмий фойдаланиш учундир. Тегишли манбаларга эга бўлмаган шахс учун эса мавжуд вазиятнинг мураккаблигини холисона баҳолаш ниҳоятда қийин, шунинг учун биз тегишли вазирлик маълумотларига асосланамиз.
Россияга литий етказиб бериш билан боғлиқ вазият ноаниқлик бўлиб қолмоқда. Умид қиламизки, вазирликлар, Росатом давлат корпорацияси ва Газпром холдингининг умумлашган қиёфасидаги “коллектив рус эркаги”, тарихда бир бир неча бор содир бўлгани каби, жиддий дақиқаларда ақлини жамлаб олади ва керакли мўъжизани амалга оширади. Яхшиямки, давлат эҳтиёжи учун керакли ҳамма нарса, жумладан литий ҳам ўз заҳираларимизда кераклича мавжуд.
Суҳбатимизнинг сўнгги қисмида келинг, фитна назарияларига ҳам озроқ эътибор берайлик. Гап шундаки, литий захиралари нафақат Россиянинг Шимолий ва Сибир ўлкаларида, балким яқинроқ ва қулайроқ ҳудудларда ҳам мавжуд. Масалан Украинанинг Кировоград яқинидаги Полоховское кони, Донецк вилоятидаги Шевченковское ва Запороже вилоятидаги Крутая Балка кониларида 5 млн. тонна аниқланган литий заҳиралари мавжуд.
Уларнинг заҳиралари тахминан тахмин қилинган, аммо маъданлар тахминан 300 метр чуқурликда жойлашган бўлиб, кончилик технологияларининг ҳозирги ривожланиш даражасида, бу унчалик катта муаммо эмас. Қизиғи шундаки, Крутая Балка Мариупол ва Бердянск ўртасида жойлашган ва Шевченковское кони Угледардан ўн километр узоқликда жойлашган. Биринчиси аллақачон Донбасс республикалари назорати зонасида, иккинчи гуруҳи конлар эса бир неча километр узоқликда жойлашган. Албатта, Россия Бош штаби ўз режаларини геологик харитага асосан тузмайди, аммо тасодиф рамзий маънога эга...
