АҚШ ҲДК ҳарбий-денгиз институти 30 сентябрь куни Эл-Сентро ҳарбий базаси (Калифорния штати) яқинида қўшимча заправка давомида ҳавода АҚШ Денгиз пиёдалари корпусига қарашли KC-130J заправкачи-самолёт ва F-35B Lightning II (Чақмоқ) тўқнашиб кетгани ҳақида хабар берди.
Қўшимча заправка технологияси қирувчи ёқилғи заправкачисининг орқа қисмини таран қилганидан далолат бермоқда. Шундан сўнг F-35 қулаган ва парчаланган. Учувчи катапульта қилган ва госпиталда соғлиғини тикламоқда. KC-130J танкерининг саккиз ҳарбий хизматчидан иборат экипажларидан ҳеч ким шикастланмаган ва самолётни қўндиришга муваффақ бўлишган.
Америка томонидан ишлаб чиқарилган қирувчиларда авариявийлик кўрсаткичлари нисбатан паст бўлади, деган фикр кенг тарқалган бўлишига қарамасдан, 2020 йилнинг баҳор ойлари охири ва ёз мавсумида АҚШ ҲҲК ва ҲДКга қарашли еттита қирувчи ҳалокатга учраган: F-35A - 19 май ва 9 июн кунлари, F-22 Raptor - 15 май куни, F-15C Eagle - 15 июнь куни, F-18F Super Hornet - 18 июн куни, ва сал кейин - F-16C, у Шоу авиабазасида катта ёнғинни юзага келтирган эди (Shaw Air Force Base). Гап янги машиналар ҳақида борар экан, бу унинг эксплуатацияси ва жанговар қобилиятида мавжуд муаммолардан дарак беради.
"Бешинчи авлод" қирувчилари бўлмиш F-35 учта модификацияда ишлаб чиқилган: F-35A ҲҲК учун (стандарт учиш ва қўниш функциясига эга), F-35B Денгиз пехоталари корпуси учун (қисқартирилган учиш ва вертикал қўнишни амалга оширади), F-35C ҲДК учун (учиш авиаташувчи катапультаси орқали амалга оширилади ва аэрофинишер воситасида қўнади). Ва бу "кўринмаслар оиласи" қисқа вақт ичида фалокатларда учта самолётни йўқотди. Эслатиб ўтамиз, 2019 йилда япон ҲҲК F-35A самолёти ҳалокатга учраган, 2018 йилда эса F-35B Lightning II қирувчиси американинг Денгиз пиёдалари корпуси авиабазаси - Бофорт (Жанубий Каролина штати) яқинида ҳалокатга учради ва сал олдин ёнғин туфайли шикастланган F-35B ҳам ҳисобдан чиқарилган эди.
Нарх ва сифат парадокслари
Негизида F-35 Lightening II қирувчиси яратилган Joint Strike Fighter (JSF) дастури ўтган йилнинг октябр ойида ўзининг лойиҳавий қувватига чиқди.
Шу муносабат билан Lockheed Martin компанияси ва АҚШ Мудофаа вазирлиги ўрта истиқболда 478та F-35 самолётларини харид қилиш режасини эълон қилишди, улар орасида 291 қирувчи АҚШ ҲК, 127 машина - JSF дастури халқаро шериклари ва яна 60 қирувчи - халқаро харидорлар учун мўлжалланганди. 478 самолётнинг умумий баҳоси - 34 миллиард $ни ташкил қилди. Тахминларга кўра, сериялар ортиб бориши билан F-35А қирувчисининг нархи ҳам (ҳозирда - 100 миллион $ атрофида) секин-аста тушиб боради ва 13-партиядан бошлаб 80 миллион $дан паст бўлади. Бироқ, "чақмоқ"нинг арзонлашуви сифатнинг бунга қадар эълон қилинган бешинчи авлод технологик даражасига кўтарилишини кафолатламайди.
Илгарироқ, Пентагонга яқин Defense News нашри F-35 Lightning II га ўта совуққонлик билан берилган баҳоларни эълон қилганди. Агар жуда қисқа қилиб айтадиган бўлсак, F-35 – товуш тезлигига қадар бўлган қирувчи, форсажда тезликни бир дақиқадан ортиқ ошира олмайди, 1 Махдан ортиқ тезликда эса корпуси қизиб, ҳалокатга учраши хавфи юзага келади. 1,6 Махдан кейин самолётнинг шунчаки думи узилиб тушиши мумкин. Бешинчи авлод қирувчисининг крейсер тезлиги 1,4 Махдан паст бўлолмаслиги туфайли, F-35 Lightening II тўртинчи авлодда "қотиб қолди". Машинадаги бешта ушбу ўта хавфли нуқсонлар технологик жиҳатдан бартараф этилмайдиган саналади ва табиийки, умумий қиймати 1,7 триллион доллардан ошадиган ишлаб чиқариш дастурини оғир аҳволга солмоқда.
2020 йилнинг сентябрида F-35 парвозлар учун ўта қиммат дея тан олинди: ушбу дастур кейинги беш йил давомида молиялаштирилишда 10 миллиард доллар танқисликни бошдан кечиради. Мажбурий "модернизациялаш", қуроллантириш линияси бўйича қўшимча тадқиқотлар ва ишланмалар, ёқилғи, эҳтиёт қисмларининг етказилиши ва техник хизмат кўрсатишни ташкил этиш туфайли F-35 ҳаддан зиёд қимматбаҳо техникага айланди. Гарчи фойдаланишда икки моторли F-22 Raptor дан арзонроқ бўлса-да.
Бу ерда шуни назардан қочирмаслик керакки, F-22 атиги 187 дона яратилган, F-35 ни эса 3000 дан зиёд серияда ишлаб чиқиш мўлжалланган. Бундай миқдордаги "чақмоқлар" Қўшма Штатларга дўст бўлган ўнлаб давлатларнинг, қолаверса, Пентагонни ўзининг бюджетини ҳам тинчлик маҳалида бомбардимон қилиб ташлашга қодир. Ушбу хатар ҳақиқатда мавжуд, ахир F-35 дастурининг 75% нархи эксплуатация ҳаражатларига тўғри келади ва бу чиқимлар кутилгандан кўра кўпроқни ташкил қилмоқда - бунинг боиси эса техник хизмат кўрсатиш ва ёқилғи сарфига бўлган ўта юқори талабларда.
Яъни, технологик жиҳатдан "хом" F-35ларнинг доимий жанговар ҳозирлигини қўллаб-қувватлаб туриш F-16 ёки F-18 қирувчиларига нисбатан анча мураккаб ва қимматдир. Қолаверса, нимани қўллаб-қувватлаётганингиз ҳам ҳали номаълум, чунки юқори технологияли душман билан тўқнашувда жанговар фойдаланиш тарихи ҳали деярли нолга тенг.
Ҳарбий қудрат имитацияси
Америка армияси F-35 Lightening II қирувчилари учун тахминан 15 минг дона талабларга мос келмаган эҳтиёт қисмларни қабул қилди. Юзага келаётган муаммоларни ҳал этиш учун "чақмоққа" яқин орада 70 миллион доллардан ортиқ маблағ сарфланади. F-35 эксплуатация харажатларининг доимий ошиши, "истеъмолчининг" ишлаб-чиқарувчи-фирма дастурий таъминоти (янгиланишларга) тобелиги кучайиши, эҳтиёт қисмларни етказиб беришдаги турбулентлик - потенциал даҳшатли самолётни деярли жанговар яроқсизга айлантирмоқда.
"Чақмоқлар" назарий жиҳатдан фақатгина радарларни айланиб ўтиш ва душман мудофааси ўртасида зарба етказишга қодир.
Ҳақиқатда, барча модификациядаги F-35 қирувчилари очиқ баландлик ва тезликда, исталган комплектдаги аслаҳалар билан ҳам - потенциал душманнинг радарлари экранида максимал масофада ҳам ярқираб кўриниб туради. Яъни, ўзининг концептуал-технологик вазифаларини бажаришга қодирмас ва олдиндан жанговар ҳаракатлар зонасида секин юрар заиф нишонга айланади.
Шу нарса маълумки, Эрон Россияда ишлаб чиқарилган радар ёрдамида америка "кўринмаслари" жойлашувини аъло даражада кўради - бу Форс қўлтиғидаги иккита F-35A эскадрильяси ва ҳатто Қатардаги F-22 Raptor эскадрильялари. Теҳроннинг энг самарали хариди катта масофага эга бўлган - С-300ПМУ-2 ҳаводан ҳужумга қарши мудофаа тизимидир. У ўта кучли радарлар ва ракета учириш қурилмаларини ўз ичига олади. Эрон томонидан ўрнатилган "Резонанс-НЭ" ҳаводан ҳужумга қарши тизими ҳам ўта самарали, у мамлакат чегаралари яқинидаги F-35 қирувчиларини муваффақиятли аниқлаб, кузатмоқда.
Радиолокация соҳасида эришилган сўнгги ютуқлар асосида россиялик мутахассислар томонидан яратилган "Резонанс" 600 метргача масофада ва 100 километр баланликда аэродинамик ҳаво объектларни (хусусан, "кўринмас-қирувчилар" ва гипертовушли ракеталарни ҳам) аниқлаш ва нишонни тўғри олиш бўйича кўрсатмаларни беришга қодир . Шу билан бирга, баллистик нишонлар 1 100 километрда "Резонанса-НЭ"нинг кўриниш зонасига тушади. Тўғрисини айтганда, Эрон Ислом Республикасининг бутун бошли ҳаво ҳужумидан мудофаа тизими - тахминан 2017 йилдан буён Пентагон учун катта бош оғриғига айланган ва шу сабабли ҳам исёнкор Теҳронни бомбардимон қилишмаяпти.
