Бу Марказий Осиёда автомобилсозлик соҳасида пешқадамлик мавқеини босқичма-босқич мустаҳкамлаётган Тошкент учун аҳамиятли воқеадир.
Навоийдаги биринчи завод йилига 30 минг, Жиззахдаги иккинчи завод эса йилига 20 минг автомобил ишлаб чиқариш қувватига эга бўлади. Шу билан бирга, UzAuto Motors ҳам йилига 300 минг дона автомобил ишлаб чиқариш қувватига эга.
Шу ўринда савол туғилади. Ўзбекистон учун автомобил заводлари сони кўп эмасми, уларнинг савдоси қандай амалга оширилади?
Таъкидлаш жоизки, йирик ишлаб чиқарувчилар бирор бир давлатда янги лойиҳага сармоя киритишга қарор қилишдан олдин бозорни синчковлик билан ўрганишади, рентабелликни ҳисоб-китоб қилишади. Мабодо, иккита йирик автомобил концернлари Ўзбекистонда завод қуришга қарор қилган экан, бу улар шу ишни мақсадга мувофиқ, деб топишганини англатади.
Ўзбекистон бозори тўйинмаганлиги аниқ
Таъкидлаш керак бўлган биринчи жиҳат: Ўзбекистон бозори тўйинганлик босқичидан ҳали анча узоқда, мамлакат автомобиллаштириш нуқтаи назаридан баъзи қўшниларидан анча орқада.
Ўзбекистон ҳар 1000 кишига 237 дона автомобил кўрсаткичига эришиши учун (таққослаш учун, Қозоғистонда ҳар 1000 кишига 250 та машина тўғри келади), республика автопаркини қарийб 8 миллион донага кўпайтириш керак. Шу билан бирга, Ўзбекистонда автомобиллар савдоси нисбатан пастроқ бўлиб, 2018 йилда 139,9 мингта, 2019 йилда эса 190,2 минг донани ташкил этди.
Бунинг сабаблари жуда оддий. Биринчидан, Ўзбекистон бозори юқори божлар ва ҚҚС билан чет эл автомобиллари учун деярли ёпиқ. Ҳукумат ички бозорни либераллаштириш учун муайян чораларни кўраётган бўлса-да, уни тўлиқ очишни хоҳламайди, чунки у юқори маошли ишчи ўринларини таъминлайдиган ўз автомобилсозлик саноатига зарар етказишни истамайди.
Иккинчидан, автомобилларнинг асосий ишлаб чиқарувчиси - UzAuto Motors тўлиқ қувват билан ишламайди, ишлаб чиқариб ўзининг лойиҳавий қувватининг қарийб 90 фоизини ташкил этади ва шу билан бирга автомобилларнинг бир қисмини экспорт қилади.
Учинчидан, Ўзбекистонда автомобиллар нархи Россия ёки Қозоғистонга қараганда анча юқори. 2020 йил март ойида UzAuto Motors нархларни қайта кўриб чиқиб ва деярли бутун русумлар учун нархларни 15-20% га оширди. Нархларнинг ошиши потенциал харидорларнинг кескин норозилигини келтириб чиқарди ва ҳатто сотиб олишдан воз кечиш флешмобига олиб келди, яъни бу автомобил ишлаб чиқарувчисини бойкот қилиш кампаниясига.
UzAuto Motors нима учун бундай қилаётганини батафсил таҳлил қилмайликда, буни шунчаки факт сифатида қабул қилайлик. Бозорнинг тўйинмаганлиги ва асосий ишлаб чиқарувчи билан боғлиқ баъзи муаммолар, бошқа автоконцерларни Ўзбекистон бозорига киришга уринишларига жиддий сабабдир.
Рақобатнинг кучайиши
Менимча, Ўзбекистон автобозорининг ривожланишидаги асосий тенденция автомобил ишлаб чиқарувчиларининг ўсиб бораётган рақобати бўлади - аслида уни қайта тақсимлаш учун рақобатда.
Бир қатор таҳлилий ҳисоботларга кўра, талаб етарли даражада қондирилмаган бир қанча истиқболли йўналишлар мавжуд.
Биринчиси - бу катта шаҳарларда, биринчи навбатда Тошкентда бадавлат истеъмолчилар томонидан талаб қилинадиган юқори синфли автомобиллар. Ушбу машиналар, шунингдек, транспорт воситаларини сотиб олишлари керак бўлган, аммо импорт қилинган қимматбахо автомобилларни сотиб ололмаётган давлат идораларида ҳам қизиқиш уйғотмоқда. Кўринишидан, Oshan Хитой-Австрия бренди ишлаб чиқарувчиси ушбу йўналишни эгалламоқчи. UzAuto Motors жанг обормоқчи ва ушбу синфдаги автомобиллар қаторини янгилаши тўғрисида эълон қилди.
Иккинчи йўналиш, ва жуда истиқболлиги, - кичик ва ўрта бизнес учун автомобиллар. Улар Ўзбекистонда деярли ишлаб чиқарилмаган, улар мамлакатга жуда оз миқдорда олиб келинган. Volkswagen нисбатан арзон, аммо ишчан машиналарга муҳтож харидорга умид қилмоқда. Ишлаб чиқарувчи такси сифатида ишлатилиши мумкин бўлган йўловчи ташувчи универсални, шунингдек бизнес томонидан жуда талаб қилинган юк фкргонини ишлаб чиқаришни режалаштирмоқда. Россияда ушбу комплектациядаги автомобиллар кўпинча товарларни етказиб бериш учун ишлатилади.
Энг арзон ва оммабоп автомобиллар сегментида ҳозирча ҳеч қандай ўзгариш йўқ. Концернлар машина сотиб олиш учун пули бўлган истеъмолчининг эътиборини жалб қилиш учун рақобатлашади. Ўзбекистон автомобил бозорида янги концернлар жорий ҳолатни ўзгартириб консерватив йўналиш бўйича етакчиликка даъво қилмоқчи эмаслар. Йилига 20-30 мингта автомобильни мақбул нархларда деярли ҳар қандай шароитда сотиш мумкин. Аммо келажакда янги машиналар мавжудларга қараганда яхшироқ ва арзонроқ намоён қилса, вазият ўзгариши мумкин.
Volkswagen яхши имкониятларга эга: бу йилига 10 миллион донагача ишлаб чиқариш қувватига эга ва турли хил моделларни ишлаб чиқаришда катта тажрибага эга йирик автомобилсоз. Унинг Ўзбекистон бозорига киришини тажриба сифатида кўриш мумкин. Агар у муваффақиятли бўлса, бу концерн собиқ пешқадамни бир неча йил ичида четга чиқариб қўйиши мумкин.
Ва экспорт ҳақида
"Ўзавтосаноат" АК ҳисоботига кўра, 2019 йилда 271 минг дона ишлаб чиқариш шароитида автомобил экспорти 14 740 мингтагача ошди. Экспорт улуши ишлаб чиқаришдан 5,4 % ташкил қилди. Таъминотнинг деярли ярми Россияга тўғри келди.
Бошқа йўналишлар орасида: Қозоғистон, Афғонистон, Яқин Шарқ мамлакатлари, Украина ва ҳатто Африка. Бундан ташқари, автомобил бутловчи қисмларининг экспорти ҳам ўсди: фаралар, штампланган пайвандланувчи қисмлар, аккумуляторлар, иситиш ва шамоллатиш тизимлари қисмлари, пластик қисмлар - асосан Россия Федерациясига.
Экспорт замонавий автомобилсозлик саноатининг ажралмас қисми бўлиб, кўплаб мамлакатларда экспорт маҳсулотларининг улуши юқори; масалан, Туркия ўз автомобил маҳсулотларининг 80 фоизигача экспорт қилади. Чет элга таъминот шунингдек валюта тушумини ҳам беради.
Ўзбекистон жуда ноқулай транспорт жойлашувига эга ва транспорт ҳаражатлари юқори бўлгани сабабли бутун дунёга автотранспорт маҳсулотларини етказиб бериш қийин. Ички бозорда бу маҳсулотга бир мунча ишончсизлик мавжуд.
Чет эл автомобиллари оқимидан бозорни ҳимоя қилиш бўйича қаттиқ протекционистик чоралар буни амалга оширишга имкон беради. UzAuto Motors автомобилларига деярли бойкот эълон қилинишига олиб келганбу тенденция салбийдир, бу эса компания мижозларнинг ишончини йўқотиши мумкинлигини англатади.
Экспорт қизиқарли ва шу кунгача Ўзбекистон бозори учун курашда кам эътиборга олинган жиҳатни намоён қилади. Бозорнинг тўйинмаганлиги ва ҳаридорларнинг норозилиги шароитида автомобил бутловчи қисмларининг самарали ва арзон логистикасини ташкил эган ёки мақбул нархлар билан маҳаллийлаштиришнинг юқори даражасига етишган концерн, кутилмаганда, етакчига айланиши мумкин. Бу айнан ким бўлишини вақт кўрсатади.
