Тошкентга эвакуация қилинган ижодкор-зиёлиларнинг вакиллари орасида А.А.Ахматова, А.Н.Толстой, К.М.Симонов, К.И.Чуковский, Ф.Г.Раневская, В.В.Иванов, Н.Я.Мандельштам, Э.С.Булгакова, Н.Ф.Погодин, Э.Г.Бабаев, М.И.Белкина ва Ўзбекистон ССР пойтахтидаги ҳаёт ҳақида кундаликларда беҳисоб ёзувларни қолдирган М.И.Цветаева ўғли - Г.С.Эфрон.
Анна Ахматова: "Шундайэкансанда, Шарқ!"
Анна Андреевна Ахматованинг ҳарбий шеърлари Совет шеъриятида алоҳида яширин ўринни эгаллайди ва замондошларимиз уни машаққатли кунларнинг гувоҳи бўлган азоб-уқубатларни ўз ичига олган эпос сифатида қабул қилади. Қамалдаги Ленинграддан шоира 1941 йил ноябр ойида Тошкентга эвакуация қилиниб, ўз ватанига фақат 1944 йил май ойида қайтиб келди. Бу давр Анна Андреевна учун самарали бўлди: у кўп шеърлар ёзди, ўзининг асосий асари бўлмиш "Қаҳрамони йўқ поэма" устида ишлади.
Ахматованинг Тошкент ҳақидаги илк таассуротлари фарқли бўлган. У Шарқнинг гўзаллигини ҳали тушуниб етмагани учун унда англаб етиб бўлмас безовталик ҳисси вужудга келди. "Смоленск қабристонида" шеърида у ўзининг дастлабки ҳиссини шундай изоҳлади: "Шарқ ҳануз номаълум макондай // Ва у олисда даҳшатли душман галаси каби гумбурлар". Кейинчалик, шарқ мавзуси унинг ижоди орқали лейтмотив бўлиб ўтиб, шерларида абадий қолади: "Шундай экансанда, Шарқ!"
Анна Ахматованинг Тошкентда ёзган деярли барча шеърлари севимли Ленинградга бағишланган, аммо Шарқ унинг хотирасида ва ижодида из қолдирди.
Менинг пишиқ уйим – Осиё,
Андуҳ чекма, мен ҳали ҳануз
Қайтгум. Гуллар, панжара аро
Тўлиб турсин энг тўла ҳовуз.*
(Ойгул Суюндикова таржимаси)
Ленинградга қайтгач, Ахматова шундай деб ёзади: "Мен Тошкентда жазирама иссиқ, дараҳт сояси ва сувнинг товуши биринчи бор нималиги тушундим. Яна инсоний меҳр-оқибат нима эканлигини билдим".
Эвакуация йилларида Анна Андреевна Ўзбекистоннинг турли ёзувчилар анжуманларида қатнашди, ижодий кечалар ва концертларда чиқишлар қилган. 1944 йил май ойида кетишдан олдин шоира ўзининг машҳур "Жасорат", "Тошкент гуллаб яшнамоқда", "Пальмира" шеърларини, шунингдек, "Яна бир лирик чекиниш"ни ёзди ва унда шаҳарга бўлган самимий ҳайратини ифода этди: "Аммо, эслайман шу онда / / Тошкент қандай гуллаб-яшнаганин, // Оқ олов билан қопланганда, // Иссиқ, хушбўй, мураккаб, // Ажабланарли ... ".
Урушдан сўнг Анна Ахматова эвакуация даврида ўзига жонажондай бўлиб қолган "бегона ерларида" ўтган йилларини меҳр билан эслайди. Ўзининг автобиографик ёзувларида у шундай таъкидлади: “Ўзбекистонда, масалан, шундоқ ҳам кўп болали оилалар анчагина, аммо улар ҳам Россия, Белорусия, Украина, Молдова, Польша, Грециялик етимларни асраб олишди, қочқинларга пана беришди, уларга оҳирги нони ва шакарини, палов ёки сутнинг охирги пиёласи билан улашишди. Ҳеч ким ҳеч қачон буни унутмаслигига ишонмоқчиман ... "
Ҳаётининг охирида Ахматова давомий касаллиги туфайли жуда ёмон ҳис қилган ўзини ва унинг тинчлигини ҳимоя қилган яқин одамлари доим унинг олдига меҳмонларга ёнига киришига йўл қўймаганлар. Унинг истеъдодининг мухлислари эса жуда кўп эди, улар Кумуш асрнинг тирик афсонасини ўз кўзлари билан кўриш ва у билан суҳбатлашишни исташган.
Аммо тошкентлик меҳмонлар учун уйининг эшиклари доим очиқ эди. Дўстларининг хотираларига кўра, Ахматова: "Агар Тошкентдан келсалар, олдимга дарҳол қўйиб юборинглар", - деяр эди.
2000 йилда Россия маданият маркази ва Россия фан ва маданият маркази кўмагида Тошкент шаҳрида Анна Ахматованинг "Мангалочий ҳовлиси" клуб-музейи ташкил этилди. Унинг ходимлари шоира яшаган ва ишлаган муҳитни қайта тиклаш учун барча имкониятларни ишга солишди. Ҳозирги кунда клуб-музейда тез-тез концертлар, адабий ўқишлар ўтказилмоқда.
Алексей Толстой. "Камбағаллар учун Истамбул"даги "Қизил граф"
Тошкентга эвакуация қилинган ёзувчилар орасида тарихий, илмий-фантастик ва ижтимоий-психологик романларнинг муаллифи граф Алексей Николаевич Толстой ҳам бор эди. Бошқа маданият ва санъат арбоблардан фарқли ўлароқ, Толстой 1941 йил ноябр ойида Ўзбекистон пойтахтига бу каби мақом эгаларига хос бўлган дабдаба билан келди.
Гувоҳларнинг таъкидлашича, граф ўзунинг ихтиёридаги вагон озиқ-овқат, қимматбаҳо винолар ва мебелларга тўла бўлган ва кейинчалик у истиқомат қилган шинам квартира шаҳар марказида жойлашган. Одамлар Алексей Николаевич Иосиф Сталиннинг энг севимли ёзувчиси бўлганини айтишарди ва уни ёқтирмайдиганлар эса уни "қизил граф" деб аташган, чунки у туғилганидан асилзода бўлган ва инқилобий мафкурани қабул қилмаган, лекин шу билан бирга у жамиятда юқори мавқега эга бўлган ва қатағон қилинганларнинг қаторидан қолган.
Алексей Николаевич кенг табиатга эга бўлиб, тез-тез хайрия тадбирларини уюштириб турган. Масалан, 1942 йилда у Тошкент опера ва балет театри саҳнасида қўйилган концерт учун сценарий ёзди. Бутун тушумл эвакуациядаги болаларга ёрдам жамғармасига йўналтирилган.
Ўзбекистон пойтахтида Алексей Толстой "Бургут ва унинг урғочиси" пьесасини ёзди - бу таниқли "Иван Грозный " икки қисмли драмасининг биринчи қисмини, шунингдек, тошкент армия батальони командири ҳамроҳлигида фронтга сафарлар таассуротлари асосида "Иван Сударев қиссалари"ни ҳам.
Алексей Николаевич Тошкентни "камбағаллар учун Истамбул" деб атади ва буни остида, худди Константинопол каби, довдираган ва бошпанасиз қолган европаликлар томонидан босиб олинган шарқий шаҳарни назарда тутган.
Алексей Толстой Тошкентдаги ҳаёти давомида Совет халқининг руҳиятини кўтаришга қаратилган ватанпарварлик мақолалари, иншо ва ҳикояларини нашр этди, "Саргардонлик" трилогиясини "Булутли тонг" романи билан якунлади, 1943 йилда эса "Пётр Биринчи" тарихий романининг учинчи китоби устида иш бошлади, бу асарни якунлаб тугатолмайди.
Константин Симонов. Тошкентни севган шоир
1943 йил январида Тошкентга биринчи бор рус насрий ёзувчиси, шоир ва драматург Константин Михайлович Симонов келди. У Ўзбекистон ССР пойтахтида эвакуацияда оз вақт ўтказди, аммо ўз қўшнисига раҳмдиллик ва шафқатда ифодаланган ўзбек халқининг маънавий гўзаллигига шоҳид бўлди. Сафардан ҳайратга тушган Симонов 1942 йил охирида Сталинград жангида қатнашгани учун Тошкентга йигирма кунлик таътилга келган фронт журналисти Василий Лопатин ҳақида "Урушсиз йигирма кун" фильмининг сценарийсини ёзди. Бош қаҳрамон учун ҳамма нарса ғалати туюларди: ёғингарчиликдан нам тортган сомондан ясалган уйлар, лой аралаш қор қор, нон карточкалари, турмуш ёмонлиги ...
Фильмда Константин Михайловичнинг фронтдаги хизмат сафарларида олиб борган шахсий ёзувларидаги эпизодлар мавжуд. Фильм режиссёри Алексей Герман Симонов билан уруш даврининг бошқа томонини намойиш этди, унда фронт чизиғи эмас, балки фронт ортидаги тинч, оғир, қувончсиз ва оч ҳаётни тасвирлаган.
Энг кучли "Тошкент таассуроти" Константин Симоновда Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Қўмитаси биринчи котиби Усмон Юсупов билан бўлган учрашувдан колди. Улар узоқ вақт суҳбатлашишди: эвакуациянинг қийин кунлари ҳақида очиқча гаплашишди. Симонов ўзининг "Урушнинг турли кунлари" кундалигида шундай ёзади: "Юсупов улар Тошкентда кўплаб эвакуация қилинган корхоналар жойлаштирилганидан ва ҳозирда ҳарбий маҳсулотларни ишлаб чиқарганидан ғурурланар эди, чунки ҳеч ким дастлаб уларни бу ерда жойланишига умид қилмаган эди. Аммо бундан ҳам катта мағрурлик билан у болаларни асраб олиниши тўғрисида гапирди. Етим болаларнинг қисми болалар уйларидан, қабулхоналардан, темир йўл вокзалларидаги санитария назорати хоналаридан ўзбек оилаларига олинганини, ҳатто жуда кўп болали оилалар томонидан ҳам олинганини гапирди. Бу ишда намоён бўлган ҳалқнинг маънавий гўзаллиги унга таъсир қилди".
Ўзбекистон Компартияси Марказий Қўмитасининг иккинчи котиби Николай Ломакин билан танишиш ҳам Симоновда катта таассурот қолдирди. Константин Михайловичнинг ўша пайтларда фронтнинг олдинги чизиғида эмас, аксинча фронт ортида қолган баъзи касбдошларига нисбатан ғаразли муносабатига жавобан Ломакин ёзувчилар ҳақида ҳурмат билан гапириб, уларнинг Тошкентда қандай муҳим жамоат ишлари билан шуғулланишини батафсил айтиб берди. Кейинчалик Симонов ўша пайтдаги кайфиятини "Қирқ биринчи йил қиши" шеърида айтиб беради: "Хотиранга юган илиб қўй! // Аммо барибир баъзида иккига бўл. // Дўстларни Тошкентда ёнбошлаганига // ва Москва яқинида қорда йиқилганига".
Уруш тугаганидан кейин Константин Симонов бир неча йил (1958 йилдан 1960 йилгача) Тошкентда "Правда" газетасининг мухбири сифатида ишлади. Вақт ўтиши билан у шундай деди: "Мен Ўрта Осиёда икки йил вақт ўтказдим ва режалаштирганимнинг ҳаммасини амалга оширдим ва Москвага бир роман олиб келдим, кейинчалик у трилогияга ном берди. Бундан ташқари, мен бир йил давомида турли хил қизиқарли жойларга машинада саёҳат қилдим ва кўрган нарсаларим ҳақида учта очерклар китобини ёздим".
Ўзбекистон Константин Михайловичнинг қалбини забт этди, бу мамлакатга бўлган самимий муҳаббат рус ва ўзбек маданияти ўртасидаги алоқани мустаҳкамлаш тарихига муаллиф исмини абадий ёзади.
Корней Чуковскийнинг Тошкенти: терак хиёбонлари ва роҳатбахш қуёш
1941 йилда Тошкентга болалар ёзувчиси, совет шоири ва публицисти Корней Иванович Чуковский эвакуация қилинди. Корней Иванович шаҳар ҳақида Павел Нилиннинг ҳикояларидан биларди. Чуковский анчадан бери оиласи билан тўқ ва илиқ минтақага кўчиб ўтишни ўйлаб юрган эди, аммо Москвадан чиқиб кетиш жуда муаммоли эди. Йўлда у кўнгилли сифатида фронтга кетган ўғилларининг тақдири ҳақида қўрқув билан ўйларди.
Корней Ивановичнинг Тошкент ҳақидаги биринчи таассуротлари шу кунгача сақланиб қолган: "Ғайриоддий баланд тераклар - шаҳарга ўзига хос шеъриятлилик оҳанграболик бағишлайди. Тераклар қаторли шунчалар яҳшики - кўчаларни кезаётганимда ҳудди мусиқа тинглаётгандайман. Ариқлар ва улар узра минглаб турли кўприкчалар, бир қаватли уйлар баланд тераклар олдида янада паст туюлади – ва кўчалардаги жанубий ҳаёт ва ёқимли мулойим ўзбеклар - ва майиз ва ёнғоқларга бой бозорлар - роҳатбахш қуёш - нега мен бу ерда бўлмаганман - нега бу ерга олдинроқ келмадим – нимага бу ерга урушдан олдин келмадим?"
1942 йил февралида Корней Чуковский "Бармалейни енгамиз!" асари устида иш бошлади. Шахсий фожиани бошдан кечирган муаллиф, эртак жанридан воз кечишга ҳаракат қилди ва катталар учун ёзишга қизиқди, аммо унинг эвакуация қилинган болаларга ёрдам бериш бўйича Республика комиссиясидаги фаолияти шоирни душман билан тўқнашув ҳақидаги айнан шеърлардаги ҳарбий эртакни ёзишга қайтарди. У ўз олдига ёш ўқувчиларга ёвузлик устидан ғалаба муқаррар эканлигига ишончни сингдиришни мақсад қилиб қўйди: "Аммо ғалаба энди яқин. // Одамҳўр лашкари устида.// Яқинда, албатта у // Таслим бўлади, яксон қилинади // Батамом!".
Чуковский С.Я.Маршакка йўллаган мактубларида ўзунинг мушкул аҳволи тўғрисида гапириб ўтган. Касал бўлишига қарамай, у педагогика институтида болалар шоирлари ҳақида маърузалар ўқирди, мактабларда, театрларда ва адабий клубларда чиқишлар қиларди ва "Правда Востока"да нашр этиларди. Ўзининг ўғли Николайга йўллаган мактубларида ижодкор Тошкентни қандай яхши кўришини айтиб берарди, уни "шеърий, ўзига хос шаҳар" деб атарди, ажойиб ўзбек халқининг нафислиги ва хушмуомаласига қойил қолишини айтиб берган.
Надежда Мандельштам ва Мария Белкина: хавфсизликни қидириб
1942 йилнинг ёзида шоир Осип Мандельштамнинг рафиқаси, ёзувчи ва мемуарист Надежда Яковлевна Мандельштам ҳам (қизлигида Хазина) Анна Ахматованинг ёрдами билан Тошкентга кўчиб келди. Дастлаб Надежда Яковлевна болалар бадиий таълим марказий уйида чет тилларидан дарс берарди, 1944 йил май ойидан эса Ўрта Осиё давлат университетига ишга киради.
Мария Иосифовна Белкина, рус ёзувчиси ва адабиётшунос, узоқ вақт давомида номаълум келажак ва қийин яшаш шароитлари туфайли Тошкентга эвакуация қилишга қарор қила олмади, аммо уни имконият борлигида кўчиб ўтишга кўндиришди. Кўпчилик эвакуация қилинганларнинг кўплиги сабабли бу шаҳарда жойлашишнинг иложиси йўқ ва иш топиш қийин бўлади деб ҳисоблашарди, аммо қўрқувга қарамай, хавфсиз келажак умидида йўлга тушишарди.
Россия, Беларусь ва Украинанинг фашистлар томонидан босиб олинган ҳудудларидан эвакуация қилинган бир ярим миллиондан ортиқ одамларнинг оғир тақдири режиссёр Ҳожи-Мурод Валиевнинг "Тошкентнинг катта юраги" ҳужжатли филмида тасвирланган.
Кўплаб ижодий интеллигенция вакиллари учун бу шаҳар улар бошпана топган ва ўзларининг машҳур асарларини яратган уйга айланган.
* Анна Ахматованинг "Бу ерда етти юз йилдан бери бўлмадим" шеъридан иқтибос.
