Пайшанба куни Европа Иттифоқининг видеосаммити бўлиб ўтади - унинг қайғули келажаги сўнгги уч йил давомида унинг раҳбари бўлишлигига даъво қилган киши томонидан тобора баланд овозда тилга олинмоқда. Саммит арафасида Эммануэль Макрон саволни кўндаланг қўйди - Европа Иттифоқи ўзи учун бир қарорга келиши керак: бу иқтисодий лойиҳами ёки сиёсий лойиҳа. Агар сиз биринчиси танланса, унда бирлашган Европа парчаланади, дейди Франция президенти.
"Европа Иттифоқи сиёсий лойиҳами ёки атиги бозор лойиҳасими деган қарорни қабул қилишимизга вақт келди. Ўйлайманки, Европа Иттифоқи бу сиёсий лойиҳа ... Агар у сиёсий лойиҳа бўлса, унда инсон омили устувор ҳисобланади ва бирдамлик тушунчаси илгари сурилади ... иқтисодиёт унинг ортидан қадам босади, ва шуни ҳам унутмайликки иқтисодиёт ахлоқий фан. Биз Европа бирдамликни сақлаб қолиш учун молиявий ёрдам кўрсатишимиз ва бирдамликни намойиш этишимиз керак", - деди Макрон Financial Times газетасига берган интервьюсида. Яъни, бой мамлакатлар камбағал мамлакатларга ёрдам беришлари керак, шимолий мамлакатлар эса жанубдагиларга бирдамликни намойиш қилиши керак, чунки жанубдагилар коронавирус пандемиясидан кўпроқ жабр кўрдилар:
"Баъзилар қурбон бўлаётган ягона бозорни шакллантириб бўлмайди, яна "жабрни гуноҳкорлар кўпроқ кўриши керак" дейиш тарихий хато бўларди.
Яъни Германия Европа Иттифоқи мамлакатларига уларнинг иқтисодиёти ҳажмига эмас, балки уларнинг эҳтиёжларига мувофиқ молиявий ёрдам кўрсатадиган махсус жамғарма яратиш ғоясига қарши туришни бас қилиши керак. Буни коронавирусдан нафақат қурбонлар сони, балки иқтисодий жиҳатдан ҳам энг кўп зарар кўрган Италиядан бошлаб, Европанинг жанубий мамлакатлари ҳам талаб қилмоқда. Агар Германия ёрдам беришдан бош тортса, нафақат Евро ҳудуди хавф остида қолиши мумкин. Европа Иттифоқи, сиёсий лойиҳа сифатида, ҳозирги инқироздан омон қолмаслиги мумкин, " бу Европа ғоясининг қулашига олиб келишини аниқ айтишимиз керак".
Ўз позициясини ҳимоя қилаётиб, Макрон ҳатто Биринчи жаҳон урушидан кейин Германиядан компенсацияни талаб қилишда Франциянинг "улкан, ҳалокатли хатоси"ни ҳам эслади – улкан репарациялар немисларни уйсиз қолдирди, Германияда "популистик реакция"га ва унинг ҳалокатли оқибатларига олиб келди. "Бу биз Иккинчи Жаҳон уруши охирида ўзимизга эп кўрмаган хато", деди Макрон Маршалл режасини, яъни Европа иқтисодиётига кенг кўламли ёрдамни эслатиб. Кўмак ташқи ва мутлақо беғараз бўлмаганлиги – томон сифатида Европанинг атлантистларга бўйсундирилишини - Макрон эсга олмади. Уни кўпроқ келажак қизиқтиради - бу келажакда бирлашган Европа бўлмаслиги мумкин:
"Агар биз бугун буни амалга оширмасак, сизга шуни айтсам, популистлар ғалаба қозонишади - бугун, эртага, индинга, Италияда, Испанияда, эҳтимол Францияда ва бошқа жойларда ҳам... Бу равшан, чунки одамлар шундай дейишади: "сиз қандай ҳаётни таклиф қиляпсиз? Бу одамлар сизни инқироз пайтида ҳам, унинг оқибатларидан ҳам ҳимоя қила олмайди. Улар сиз билан ҳеч қандай бирдамликни ҳис қилмайдилар ... қийинчиликларни баҳам кўришга келганда улар ягона Европа тарафдори эмас".
Шундай ҳам бўлди - Европа Иттифоқи ўз тарихидаги энг катта инқирозга дуч келди. Аммо у ундан омон қололмаслиги ҳам мумкинми?
Йўқ, мумкин эмас. Чунки, Макроннинг сўзларидан фарқли ўлароқ, Европа Иттифоқи ҳар доим сиёсий лойиҳа бўлиб келган - ҳатто у йўқ бўлган жойда ҳам, ўтган асрнинг бошида пан-европа ғояси пайдо бўлган. Иқтисодий муаммолар Европа Иттифоқини вайрон қила олмайди – уни фақат сиёсий чақириқлар қулатиши мумкин: ҳоҳ у ички ёки ташқи бўлсин.
Ташқи ўйинчилар билан вазиятда ҳаммаси тушунарли - ташқи ўйинчиларнинг Европа Иттифоқининг заифлашиши ва қулашига қаратилган ҳаракатлари мутлақо прагматик асосга эга. Ҳеч кимга жаҳон саҳнасида кучли рақиб керак эмас - ва якка бир давлат (федерация) даражасигача бириктирилган Европа ҳар қандай ҳолатда ҳам энг кучли глобал ўйинчидир. Албатта, 16-19 асрлардаги жаҳон тарихининг Европа давридаги каби эмас - лекин барибир. АҚШ ҳам, Хитой ҳам, Россия ҳам турли сабабларга кўра кучли бирлашган Европага муҳтож эмас, лекин бу Европанинг ўзи учун принципиал эмас. Ҳар кимга Европанинг алоҳида мамлакатлари ёки Европа мамлакатлари блоклари билан музокара қилиш ва (агар керак бўлса, зиддиятда бўлиш) осонроқдир. Бироқ, энди бирлашган Европанинг асосий душмани ҳозир ташқарида эмас, балки ўзининг ичкарисида.
Европа ҳар доим ҳам бирликка интилиб келган - биз Римни, Буюк Карл императорлигини, немис миллатининг муқаддас Рим империясини, Наполеонни, Гитлерни эсга олсак бўлади. Бирлаштириш тамойиллари ҳар ҳил бўларди, аммо моҳияти ҳар доим бир хил: Европаликлар бирга бўлишлари керак ва бир раҳбарлик остида улар янада кучлироқ ва муваффақиятлироқ бўлади. Иккита оҳирги лойиҳалар Европа учун ҳамиша тушунарсиз бўлган, улар Осиё томон суриб юбормоқчи бўлган Россияга тақалди.
Бироқ, охирги лойиҳа - Европа Иттифоқи ғоя сифатида, Россиянинг ғоят нацист бўлган Европа устидан йирик ғалабасидан сўнг - Москва Шарқий Европа устидан назоратни қўлга киритгандан кейин вужудга келди. АҚШ ва Буюк Британия эса Ғарбий Европани назоратга олганида. Европа ўз субъективлигини йўқотди - лекин Англосаксон оғасининг қатҳий назорати остида бирлашишни бошлади. Аввал унинг ғарбий қисми, 90-йилларнинг бошларидан эса, СССР парчаланганидан кейин шарқий қисми ҳам.
Натижада, бизда ҳозирда жуда катта, аммо тугалланмаган, яхлит бўлмаган империя мавжуд – у дунёдаги энг катта иқтисодиётга эга, улкан экспортга эга, ўз валютаси ва молиявий тизимига эга. Аммо иродаси жуда заиф - тушунарсиз, ўзаро мувофиқлаштирилмаган ва қарам ташқи сиёсат, мустақил мудофаа сиёсатига эга бўлмаган. Иқтисодий гигантнинг ўз геосиёсий суверенитети йўқ - у ҳануз Ғарбнинг, аниқроғи, дунё ҳукмронлигига йўналтирилган Европа ва Америка элиталарининг бир қисмини бирлаштирган Атлантика глобаллашуви лойиҳаси бўлиб қолмоқда. Аммо тарих шоҳид бўлишича, ҳатто жар солишича, кўнгил ҳақида ўйлаш вақти келди – (бой берилган) дунё етакчилигига ёпишиб олиш эмас, балки ўз уйингни қуриш вақти келди. Бунга нима тўсқинлик қилмоқда? Коронавирусми?
Йўқ, Европа Иттифоқини ягона суверен давлатга айланишига иккита асосий тўсиқ мавжуд. Ташқи - англосаксонлар ва Атлантика томон фикрловчи Европа элиталарининг Европа деб аталувчи кемани автоном сузишига рози эмаслиги. "Европа ўз келажаги учун жавобгарликни ўз қўлига олиши керак", - деб ҳам Меркел ҳам Макрон таъкидлашмоқда, аммо бизнинг хоҳишларимиз бизнинг имкониятларимиз билан мос келиши керак. Бундай ҳолда - ҳеч бўлмаганда сиёсий ирода ва стратегик фикрлашнинг мавжудлиги зарур, яъни буни жар солаётганлар мустақил Европага ҳақиқатан ҳам ишонишлари ва уни қуришни хоҳлашлари керак. Германия ва Франциянинг ҳозирги раҳбарлари (тўғрироғи, ҳукмрон гуруҳлар) ана шундай жиддий мақсадларни олдиларига қўйишганига шубҳа катта.
Бирлашган Европа учун иккинчи тўсиқ ички. Дарҳақиқат, халқлар бундай бирлашган Европани хоҳламайдилар - Европа Иттифоқи машҳур эмас ва ҳозирги инқироз эса унга унданда даҳшатли зарба беради. Аммо бирлашган Европа айнан ҳозирги каби бўлиши керак деб ким айтди? Макрон ва европалик интеграторлар нафрат билан популистлар деб атайдиган евросептикларнинг аксарияти ҳақиқатан ҳам бирлашган Европага қарши эмас - улар ҳозирги каби ЕИга қарши. Миллий ўзига хосликни бузадиган мафкура билан, анъанавий бўлмаган қадриятлар билан, руҳий жиҳатдан заиф ва бюрократияси кучли бўлган миллий элиталарнинг диктати билан ҳам бўлган ЕИга қарши. Муқаррар ва тобора ўсиб борадиган немис етакчилиги ҳам кўплаб европаликларни қўрқитмоқда - аммо ҳар ҳолда, немислар ҳар қандай Евроинтеграциянинг асоси ва пойдеворидир, гап фақатгина шундаки, ҳозирги немис элитасининг ўзи ўз ҳаракатларида мустақилми?
Европанинг турли халқларини кўп нарса қўрқитади - аммо уларни барча зиддиятлардан кўра кўпроқ бирлаштирувчи бир жиҳат бор. Бу биргаликда улар алоҳида бўлгандан кўра кучлироқ эканлиги ва ҳозирги глобаллашган дунёда эса бу жуда муҳим сабабдир. Европаликларнинг ўзи буни бошқалардан кўра яхшироқ тушунишади - чунки бу глобал дунё тартибининг асосий қурувчилари айнан ўзлари бўлганлар. Улар (айниқса уларнинг англосаксон қариндошлари) уни тўлалигича бошқаришини исташган - натижа бермади, энди қайта ўйнаш вақти келди, минтақавий куч марказлари ва цивилизациялар ўртасидаги жангларга тайёргарлик кўриш вақти келди. Ўз Европасининг қалъасини кучайтириш, яъни қуриб битказиш - кучли бирлашган Европа номидан бошқалар билан рақобатлашиш, жанжаллашиш, музокаралар олиб бориш учун. Унга етишиш учун Лиссабондан Хелсинкигача бўлган ҳаммани ва ҳамма нарсани битта қолипга тушириш шарт эмас - мустақил келажак учун жавобгарликни атиги ўз зиммасига олиш ва алтернатива, яъни қулашдан жуда қўрқиш керак ҳолос.
Эндиликда биринчи навбатда қўрқув - коронавирус олдида эмас, балки коронаинқирознинг оқибатлари Европа Иттифоқини парчалашидан қўрқув. Ва бу Европа халқлари орасида унга бўлган ишончни кучайтириш учун яхши рағбатдир. Макроннинг таклифларига аслида алтернатива йўқ - албатта, Италиянинг ўзи ҳақида ўйлаб кўриш мумкин, "кемага тушганнинг жони бир-ку", дейишади улар, улар барибир евроҳудуд ва ЕИдан чиқиб кетолмайдилар. Дарҳақиқат, улар Россия олдига югуриб боришмайди-ку?
Йўқ, тўғридан-тўғри Москвага эмас, балки Осиё томон. Пекин мамнуният билан Римга ёрдамга келади - ва агарда Италия ЕИдан чиқиб кетгудек бўлса, унда бирлашган Европа орзусига катта нуқта қўйса бўлади. Буни Берлинда жуда яхши тушунишади (англосаксон пойтахтларни гапирмасак ҳам бўлади) - шунинг учун ҳам немислар тўлайди, шубҳа йўқ. ЕИ ҳар доим сиёсий лойиҳа бўлиб келган ва Германия учун қанчалик сиёсийлашган бўлса, шунча чуқурроқ.
Манба: РИА Новости.
