ТОШКЕНТ, 4 июл - Sputnik. Тошкент марказидаги собиқ Россия император оиласи вакилига тегишли бўлган бинонинг ертўласида улкан хазина топилгани ҳақида илк хабарлар ўтган йили пайдо бўлган эди. Шундан сўнг ушбу хабарлар гоҳ инкор этилди, гоҳ кейинроқ эълон қиламиз дейилди. Шу вақтга қадар тўлиқ ва батафсил маълумот эълон қилинмай келаётган эди.
Қуйида эътиборингизга ушбу хазина ким томонидан ва қандай топилгани, хазина ичида нималар борлиги ва унинг келажакдаги тақдири ҳақида маълум қиламиз. ЎзА хабарига асосан.
Хазинани ким ва қандай топди
Ушбу ноёб хазинани Ўзбекистон Миллий университети битирувчиси, мустақил изланувчи, илмий ходим 23 ёшли Муҳаммадбобур Юсупов 3 йиллик изланишлари, қидирувлари натижасида пойтахт марказидаги эски биноларнинг биридан топишга муваффақ бўлди.
Иккинчи курс талабалигим даврида Тошкентнинг 19 аср охири 20 аср бошларига оид тарихини ўргана бошлаганман. Туркистонда ташкил қилинган биринчи миллий университет, жадидлар, Тошкентда яшаган дворянлар тарихини ўрганганман.
Мана шу вақтда университетда ишлаган ёши катта устозларим ноҳақ қамалиб кетган ўзбек жадидлари ва ушбу хазина ҳақида айтиб беришган, лекин унинг қаердалигини ҳеч ким билмаган. Шундан сўнг ўша устозлар ёрдамида жадидлар фарзандлари ва шогирдларини излаб топиб улардан маълумот олдим.
Мен учун энг катта маълумот ўша вақтларда Туркистонга жадидлар томонидан олиб келинган китоблар, қўлёзма асарлар ва ҳужжатлар ҳақида маълумот олдим. Ундан ташқари Тошкентда яшаган княз Николай Романов хазиналарининг барчаси ҳали топилмаган ва эълон қилинмаган экан.
Ушбу буюмларни сўнгги маротаба 30 йилларда қатағон арафасида Тошкент шаҳри марказидаги бинолардан бирида кўришган. Ушбу бино остида яширин ертўла борлигини айтган эди бир ўқитувчим. У киши бу ҳақида ўз отасидан эшитган экан. У кишининг оталари 37-38 йиллларда барча жадидлар ва Абдулла Қодирий каби Сибирга сургун қилинган ва кейинчалик ўлимга ҳукм қилинган. Жадидлар ҳибсга олинишдан олдин ушбу бойликларни ертўлага яшириб кириш жойини девор билан беркитиб қўйишган. Хазина сирини биладиган одамлар қурбон бўлганидан кейин ундан ҳеч ким хабар топмаган.
Ушбу маълумотлар қўлимга тушганидан сўнг мен Тошкент шаҳри марказида қадимий биноларда жойлашган бир неча ташкилотларга мурожаат қилдим, лекин менинг ташаббусим натижа беришига кўпчиллик ишонмади. Шундан сўнг 2018 йилда Тошкент шаҳри марказида рус муҳандислари томонидан қурилган биноларнинг бирининг ертўласида ушбу хазинани топишга муваффақ бўлдим.
Хазина ичида нималар бор
Мен топган хазина тахминан 100 йил сақланган. Энг омадли томони шундаки – хазинанинг 80 % жуда яхши ҳолатда сақланиб қолган. Хазина таркибида Россия давлатининг охирги 300 йиллик давридаги, Европа давлатларининг охирги 200 йиллик давридаги, Туркистон заминининг 16 асрдан 19 асргача бўлган даврга оид олтин кумуш ва мис тангалари, Россия буюк князи Николай Констатинович Романовнинг шахсий коллекциясига тегишли бўлган турли буюмлар, иконалар топилди.
Коллекция таркибидаги санъат асарлари, илмий нашрлар, тарихий ҳужжатлар жуда катта аҳамиятга эга. Масалан илк ўрта асрларга тегишли бўлган Қуръон китоби, Имом ал-Бухорий ҳадислари, Муҳаммад с.а.в.нинг ҳаётга таалуқли бўлган қадимий турк тилида ёзилган жуда ноёб қўлёзмалар топилди. Ундан ташқари Алишер Навоий ва Ал-Фаробий номи билан боғлиқ асарларнинг топилиши жуда катта ютуқ бўлди.
Коллекция таркибидан биринчи ўзбек генерали – Генерал Жўрабек ва унинг ёрдамчиси Бобобекка таалуқли бўлган ҳужжатлар ва хариталар ҳам топилди. Ушбу ҳужжатлар бизга Туркистон замининг охирги 500 йиллик тарихи ҳақида сўзлаб беради.
Хазинада, шунингдек, Туркистон халқ университети жадидларига тегишли бўлган 30 дан ортиқ мақолалар, ҳужжатлар ва фотосуратлар топилган.
Хазина ким томонидан яширилган
Хазинани яширганлар асосан биинчи Туркистон халқ университети зиёлилари – жадидлар бўлган Мунаввар Қори Абдурашидхонов, Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, шунингдек, ўша даврларда Марказий Осиёда яшаган рус, немис шарқшунос олимларининг ҳиссаси жуда катта бўлган.
Хазинанинг келажак тақдири қандай бўлади
Айни дамда, биринчи навбатда, хазинанинг хавфсиз сақлаб қолиш, Ўзбекистондан олиб чиқилишига йўл қўймаслик масаласи кўриб чиқилмоқда. Хазина топилганидан сўнг уни мўмай нақд пулга сотиб олишга ва хорижга олиб чиқиб кетишга бир неча уринишлар бўлди.
Хазина олимлар томонидан ўрганиб чиқилганидан сўнг у тарих, санъат ва бошқа музейларга тақсимланади ва кенг оммага намойиш этилади.
Шунингдек, 2021 йилда Лондонда бўлиб ўтадиган халқаро анжуманда хазинада топилган маълумотлар асосида Ўзбекистон шарқшунос олимлари томонида маълумот берилади. Ўзбекистонда ундан олдинроқ эълон қилинса керак, дейди Муҳаммадбобур.
