Ўзбекистонда бахшичилик санъати айниқса Сурхондарё, Қашқадарё, Хоразм ва Қорақалпоғистон ҳудудларида ривожланган. Дунёнинг кўплаб мамлакатларида бахшичиликка ўхшаш жанрлар бор. Бу ҳақда Республика Бахшичилик санъати маркази матбуот хизмати ходими Камолбек Рамазонов Sputnik Ўзбекистон билан суҳбатда маълум қилди.
Сурхондарё вилояти бахшичилик санъатининг маркази ҳисобланади. Термиз шаҳрида ҳар икки йилда бир марта Халқаро бахшичилик санъати фестивали ўтказилиб, бу санъат турига оид кўргазмалар, концертлар ва бошқа маданий тадбирлар ташкил этилади.
Қашқадарё вилоятида ҳам бахшичилик кенг тарқалган бўлиб, бу ҳудудда бахшилар томонидан эпик достонлар ижроси бой анъаналарга асосланади. Хоразм ва Қорақалпоғистон ҳудудлари ўзига хос ижро услуби ва мусиқий анъаналари билан ажралиб туради. Бу ҳудудларда бахшилар халқ достонларини ўзига хос овоз ва мусиқий йўналишда ижро этишади.
ЮНЕСКО ҳамкорлигида бахшичилик санъатини халқаро даражада тарғиб қилиш чоралари кўрилмоқда. Ушбу ҳудудларда бахшичилик санъатига оид давлат ансамбллари ташкил этилиши, болалар мусиқа ва санъат мактабларида махсус синфлар очилиши режалаштирилган.
Республиканский центр искусств Бахши
© Республиканский центр искусств Бахши
БАХШИЧИЛИК САНЪАТИГА ҲОЗИРГИ ДАВРДА ЭЪТИБОР ҚАНДАЙ?
Бугунги кунда Ўзбекистонда бахшичилик санъатини асраб-авайлаш, ривожлантириш ва келажак авлодга етказиш масаласига катта эътибор қаратилмоқда. Бахшичилик санъатини ривожлантириш давлат сиёсатининг муҳим йўналишларидан бирига айланган. Хусусан, президент фармонлари ва қарорлари асосида бахшичилик санъати ривожи учун махсус дастурлар қабул қилинмоқда. Бу ҳужжатлар орқали бахшичилик мактабларини қўллаб-қувватлаш, бахшиларнинг моддий-техник базасини мустаҳкамлаш ва уларга имтиёзлар яратиш масалалари йўлга қўйилди.
"Бахшичилик санъати ривожи учун Республика Бахшичилик санъати маркази ташкил этилди. Бу марказ бахшичилик санъатини ўрганиш, достонларни ёзиб олиш ва уларни нашр қилиш, бахшиларнинг ижодий фаолиятини тарғиб қилиш ва ёш авлодга ўргатиш бўйича муҳим вазифаларни бажаради", деди Камолбек Рамазонов.
Бахшичилик санъати ёш авлодга махсус таълим тизими орқали ўргатилмоқда. Республикадаги ихтисослаштирилган санъат мактабларида бахшичилик бўйича тўгараклар фаолият юритмоқда. Шунингдек, олий таълим муассасаларида бахшичилик санъати бўйича махсус курслар ташкил этилган. Бу орқали келажакда бахшичиликни давом эттирадиган янги истеъдодлар етиштирилмоқда.
Бахшилар ижодини тарғиб қилиш ва уларни қўллаб-қувватлаш мақсадида миллий ва халқаро миқёсда фестивал ва танловлар ўтказилмоқда. Жумладан, “Ўзбекистон бахшичилик санъати фестивали” ва бошқа тадбирлар нафақат бахшиларнинг ижодини юксак қадрлашга, балки ушбу санъатни халқаро миқёсда танитишга хизмат қилмоқда.
Республиканский центр искусств Бахши
© Республиканский центр искусств Бахши
Бахшичилик санъати ЮНЕСКОнинг Номоддий маданий мерос рўйхатига киритилди. Бу Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги маданий меросини танитишда катта ютуқ ҳисобланади. Ҳозирда бахшичилик санъати жаҳон саҳналарида намойиш қилиниб, унинг қадриятлари кенг тарғиб қилинмоқда.
Бахшичилик санъатининг бой мероси замонавий технологиялар ёрдамида рақамлаштирилмоқда. Бахшилар ижро этган достонлар аудио ва видео шаклда ёзиб олиниб, миллий ва халқаро платформаларда жойлаштирилмоқда. Бу, ўз навбатида, бахшичиликни сақлаш ва кенгроқ аудиторияга етказиш имконини беради.
“Ўзбекистон Республикаси бахшичилик санъатини ривожлантириш орқали миллий маданий меросни нафақат асраб-авайламоқда, балки уни замонавий ҳаётга уйғунлаштирмоқда. Бу санъат орқали ёшлар маънавий тарбия олиб, тарихий ва маданий илдизларига яқинлашмоқда. Шу билан бирга, бахшичиликнинг ривожи миллий ўзликни англаш ва халқнинг ўзига хослигини дунёга намоён этишда муҳим восита бўлиб хизмат қилмоқда”, — дейди Рамазонов.
БАХШИЧИЛИКНИ ЎРГАНИШ УЧУН ҚАЕРГА МУРОЖААТ ҚИЛИШ ЛОЗИМ?
Айтилишича, Ўзбекистонда бахшичилик санъатини ўрганиш учун аввало устоз-шогирд анъанасига эътибор қаратиш зарур. Бу борада халқ тан олган устоз бахшилардан таълим олиш муҳим.
Республиканский центр искусств Бахши
© Республиканский центр искусств Бахши
Айтилишича, Ўзбекистонда бахшичилик санъатини ўрганиш учун аввало устоз-шогирд анъанасига эътибор қаратиш зарур. Бу борада халқ тан олган устоз бахшилардан таълим олиш муҳим.
Қуйидаги манзилларда ташкил қилинган бахшичилик синф тўгараклари орқали ҳам бу санъатни чуқур ўрганиш мумкин:
маданият марказлари;
болалар мусиқа ва санъат мактаблари;
ихтисослаштирилган санъат мактаблари.
“Ушбу тўгаракларда бахшичилик санъатининг назарий асослари билан бир қаторда амалий машғулотлар ҳам олиб борилади. Бахшичилик санъатини профессионал даражада эгаллашни истовчилар учун олий таълим муассасаларининг махсус йўналишларида ўқиш имконияти тақдим этилган. Бундан ташқари Республикамизда бахшичилик санъатини ривожлантиришга қаратилган марказ, яъни Республика бахшичилик санъати маркази фаолият кўрсатиб келмоқда. Ушбу муассасалар орқали бахшичилик санъати бўйича кенг қамровли билим ва кўникмаларни эгаллаш мумкин”, — дейди Рамазонов.
Республиканский центр искусств Бахши
© Республиканский центр искусств Бахши
Унинг сўзларига кўра, бахшичилик санъатини мустақил ўрганиш ҳам мумкин. Масалан, китоблар, дарсликлар ва қўлланмалардан фойдаланиш ёки халқ бахшиларининг ижодий меросини рақамлаштириш лойиҳалари ёрдамида.
ХОРИЖДА ҲАМ БАХШИЧИЛИК САНЪАТИ БОРМИ?
Бахшичилик санъати (ёки унга ўхшаш ижодий йўналишлар) нафақат Ўзбекистонда, балки бошқа давлатларда ҳам халқ оғзаки ижоди ва мусиқий анъаналарининг ажралмас қисми сифатида мавжуд. Дунёнинг кўплаб мамлакатларида бахшичиликка ўхшаш жанрлар бор, улар миллий фолклор ва оғзаки анъаналар орқали сақланиб келмоқда.
Республиканский центр искусств Бахши
© Республиканский центр искусств Бахши
Туркман бахшилари халқ орасида "bagşy" деб аталади. Улар асосан икки торли дутор ёки уч торли гижжак чолғусида қўшиқлар ижро этиб, эпик ҳикояларни куйлайдилар. Уларнинг репертуарида машҳур "Гўрўғли" циклига оид эпик асарлар асосий ўринни эгаллайди.
Қирғизистоннинг эпик ижодкорлари "манасчи" деб номланади. Улар дунёдаги энг катта эпик асарлардан бири, яъни "Манас" эпосини куйлаш орқали машҳур. Бу асар 500 мингдан ортиқ мисрани ўз ичига олади
Россияда Баян — рус анъанавий аккордеони ва халқ куйлари ижрочилиги. Гусли — қадимий торли чолғу асбоби ва халқ мусиқасини ижро қилиш санъати. Былины — эпик достонлар айтиш анъанаси, асосан қаҳрамонлик ҳикоялари ва халқ афсоналарини тасвирлайди.
Кореяда бахшичиликка ўхшаш ижодий жанр Пансори деб аталади. Бу икки кишилик театр шакли бўлиб, ҳикоя қилувчи (сўзчи) ва барабан чалувчи иштирок этади. Пансори ҳикоялари тарихий ва афсонавий сюжетларга асосланган бўлиб, уларнинг ижроси катта бадиий маҳорат талаб қилади.
Туркияда бахшичиликка ўхшаш ижодий йўналиш ашиклар санъати сифатида танилган. Ашиклар шеърият ва мусиқани бирлаштириб ижро этадилар. Улар кўпинча севги, тарихий воқеалар ва ижтимоий масалалар ҳақида қўшиқ айтишади.
Қозоғистон ва Қирғизистонда акйнлар ва жирчилар ҳикоячилар сифатида танилган. Улар эпик достонларни куйлаб, миллий мусиқий анъаналарни давом эттирадилар. Уларнинг ижоди маданий меросни сақлашда муҳим ўрин тутади. Қозоғистонда бахшичиликка ўхшаш "жирау" ва "ақйн"лар фаолияти машҳур. Улар халқ орасида тарихий воқеаларни ҳикоя қилишда ва шеърий ижодда фаол қатнашишади.
Эроннинг анъанавий маданиятида Шаҳнамеҳ ҳикоячилари достонларни шеърий шаклда ҳикоя қилиш орқали халқни маълумот билан таъминлаган. Улар мусиқадан фойдаланмаса ҳам, уларнинг санъати бахшичилик билан муштарак жиҳатларга эга. Эрон маданиятида шаҳнамехонликсанъати, яъни "Шоҳнома" эпосини куйлаш анъанаси мавжуд. Бу ижрочилик санъати ҳам бахшичилик анъаналарига ўхшашдир.
Япония маданиятида "biwa hoshi" ижрочилари мусиқий чолғулар билан тарихий ҳикоялар ва достонларни куйлайди. Ушбу анъана япон халқининг урф-одатларини сақлаб қолишда хизмат қилади.
Грузия ва Озарбайжон каби мамлакатларда халқ оғзаки ижодиётининг махсус турлари мавжуд. Масалан, Грузияда "polyphonic singing" эпосларни ифодалашнинг қадимий усулларидан биридир.
Ҳиндистоннинг Ражастҳан штатидаги "Bhopas" ижрочилари "Pabuji" эпосини куйлаб, маҳаллий маданиятни сақлаб келишмоқда.
Дунёнинг бошқа давлатларида ҳам миллий фольклор ва эпик ҳикояларга асосланган ижодий санъат шакллари мавжуд. Бахшичилик санъати халқаро миқёсда қадрланиб, турли халқларни бирлаштирувчи маданий мерос сифатида тан олинмоқда. Ушбу мамлакатларда оғзаки ижод, айниқса эпик ҳикоялар ва достонлар халқнинг маданий хотираси, урф-одатлари ва тарихий воқеаларни авлодларга этказишда муҳим рол ўйнайди. Бу санъатларнинг кўпчилиги ЮНЕСКО томонидан қўллаб-қувватланиб, номоддий маданий мерос сифатида ҳимоя қилинмоқда.