TOШКЕНТ, 28 ноя — Sputnik. Тошкентда 27-28 ноябрь кунлари “Минтақавий энергетика ислоҳотлари: тартибга солиш амалиётини кучайтириш” мавзуида саммит бўлиб ўтди.
Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Туркманистон, Озарбайжон, Туркия, Грузия экспертлари иштирок этган тадбир Ўзбекистон Энергетика бозорини ривожлантириш ва тартибга солиш агентлиги томонидан Осиё тараққиёт банки билан ҳамкорликда ташкил этилди, дея хабар берди Sputnik Ўзбекистон мухбири.
Икки кун давом этган учрашувда экспертлар тартибга солувчи ислоҳотлар асослари, энергетика бозори динамикаси, барқарор энергияга ўтиш, саноатда рақамлаштириш ва инновациялар каби масалаларни муҳокама қилди.
Ўзбекистон Республикаси Энергетика бозорини ривожлантириш ва тартибга солиш агентлиги ОТБ билан ҳамкорликда ташкил этилган тадбирдан кўзланган мақсадлардан бири — манфаатдор томонларни бирлаштириш, минтақанинг барқарор ривожланиш мақсадларини қўллаб-қувватлаш учун ишончли, шаффоф ва самарали норматив-ҳуқуқий базани ишлаб чиқишга кўмаклашиш.
Агентлик директори Шерзод Хўжаевнинг таъкидлашича, иқтисодий фаол ўсиш ва аҳоли турмуш даражасининг юксалиши кейинги беш йилда электр энергиясига бўлган талаб 1,6 баробар ошишга олиб келди. Бугунги кунда у йилига 86 миллиард кВт/соатга етди.
В Ташкенте проходит саммит "Региональные энергетические реформы: усиление практики регулирования"
© Sputnik
“Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, ўсиб бораётган талабни қоплаш учун 2030 йилга бориб ишлаб чиқариш ҳажмини 135 миллиард кВт/соатга етказишимиз керак. Табиийки, буларнинг барчасини катта ҳажмдаги инвестицияларни жалб қилмасдан амалга ошириб бўлмайди, бу эса, ўз навбатида, соҳани ислоҳ қилиш бўйича туб ва кескин чоралар кўришни талаб қилади”, — дея аниқлик киритди Хўжаев.
Унинг сўзларига кўра, Ўзбекистон учун буни тушунишдаги асосий йил 2019 йил бўлди, ўшанда вертикал интеграциялашган “Ўзбекэнерго” компанияси тўрт компанияга муваффақиятли бўлинган. “Ўзбекгидроэнерго” акциядорлик жамияти республикадаги гидроэнергетика объектларига эгалик қилади ва улардан фойдаланади.
“Иссиқлик электр станциялари” компанияси, ўз навбатида, иссиқлик электр станцияларини бошқаради, “Миллий тармоқ” эса электр энергиясини узатиш тизимининг оператори ҳисобланади.
“Яқин вақтгача мазкур корхона ягона харидор, шунингдек, иккита вазифани – тақсимлаш тизимини бошқариш, шунингдек, якуний истеъмолчиларни электр энергияси билан таъминлаш вазифасини бажарувчи “Ҳудудий электр тармоқлари” акциядорлик жамияти функцияларини бажариб келган”, — дея тушунтирди Хўжаев. — Шу вақт ичида “Ўзбекэнерго” акциядорлик жамияти бўлинганидан сўнг анча салмоқли натижаларга эришдик. Айни босқичда 56 та янги авлод объекти фойдаланишга топширилди ёки қурилмоқда”.
Ушбу электр станцияларининг умумий қуввати 30 минг мегаваттга яқин. Лойиҳаларни амалга ошириш учун 25 миллиард долларлик инвестиция жалб этилди.
Бундан ташқари, Шерзод Хўжаев ушбу янги авлоднинг асосий улуши қайта тикланадиган энергия манбаларига тўғри келишини таъкидлади. Қурилган ва қурилаётган янги иссиқлик электр станциялари ҳам чиқиндиларни камайтиришга қаратилган, чунки улар 40 ва ҳатто 50 йилдан ортиқ ишлаган маънавий ва жисмоний эскирган энергия блокларини алмаштиради.
“Ўзбекистон – 2030” стратегиясидан сўнг энергетика соҳасида тизимли ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Агентлик раҳбари таъкидлаганидек, энергия бозорининг мустақил регуляторини яратиш асосий йўналишлардан бири бўлди.
“Аксарият мамлакатлар тажрибаси кўрсатганидек, бундай регуляторнинг яратилиши ислоҳотлар жараёнини тезлаштиради, шунингдек, хорижий инвесторлар томонидан мамлакатдаги барча жараёнлар шаффофлигига ишончни оширади”, – дея қўшимча қилди Хўжаев. — Таъкидлаш жоизки, ушбу ислоҳотларни амалга оширишда ҳам, агентлигимиз ташкил этилгандан кейин ҳам биз кўплаб мамлакатлар тажрибасини ўргандик ва ўрганишда давом этмоқдамиз. Тажрибаси бебаҳо бўлган асосий давлатлар ва бу мамлакатлардан келган мутахассисларимизнинг аксарияти Туркия ва Грузия эди. Дастлабки бошланғич позициялари жуда ўхшаш бўлганлиги сабабли, улар эришган натижа ҳам ҳайратланарли."
Шерзод Хўжаевнинг сўзларига кўра, ҳозирда агентлик бозор инфратузилмасини яратиш устида ишламоқда, бу эса норматив-ҳуқуқий базани яратмасдан туриб амалга ошириб бўлмайди. 2024 йил июль ойида Ўзбекистонда ушбу жараёнларнинг барчасини тартибга солувчи “Электр энергетикаси тўғрисида”ги янги қонун қабул қилинди.
Бир қатор ҳужжатлар ишлаб чиқилди, хусусан, электр энергиясининг улгуржи ва чакана бозорлари қоидалари, шунингдек, лицензиялаш қоидалари. Агентлик раҳбари, шунингдек, кейинги ислоҳотларни уч босқичга бўлиш мумкинлигини таъкидлади.
Биринчиси 2024 йилда бошланган ва 2025 йил охиригача якунланиши режалаштирилган.
“Ҳозирги босқичда электр узатиш тизими ва ягона харидор тизими функцияларини ажратиш, шунингдек, электр энергиясини якуний истеъмолчиларга тақсимлаш ва етказиб бериш функцияларини ажратиш тўлиқ таъминланади”, — деди Хўжаев. — Электр энергиясини тақсимлаш соҳасига ҳам тўғридан-тўғри инвестициялар ва хусусий сармояларни жалб қилиш жараёни бошланади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, кўплаб маслаҳатлашувлардан сўнг тақсимлаш тармоғида инвестицияларни ишлатиш ва жалб қилиш функцияларини хусусий операторларга активларнинг ўзи ўтказмасдан ўтказишга қарор қилинди, яъни активлар давлат ихтиёрида қолади”.
2024-2025 йиллар ва эҳтимол қисман 2026 йилни қамраб олувчи биринчи босқичда электр энергиясининг улгуржи савдоси учун онлайн платформа ҳам жорий қилинади, дейди Хўжаев. Ва бу босқичда “Электр энергетикаси тўғрисида”ги янги қонунга кўра, бозор оператори бир вақтнинг ўзида марказий харидор функциясини ҳам бажарадиган “Ўзэнергосотиш” компанияси бўлади.
“Бу ерда биз аста-секин ягона харидор моделидан марказий харидор моделига ўтмоқдамиз”, — дея тушунтирди Хўжаев. — Ва бу компания мустақил электр энергияси ишлаб чиқарувчилар билан тузилган ёки тузилмоқчи бўлган узоқ муддатли шартномалар асосида ишлайди. Лекин, шу билан бирга, ҳар қандай электр станцияларига электр энергиясини “Ўзэнергосотиш” компаниясини четлаб ўтиб, тўғридан-тўғри йирик истеъмолчиларга сотиш имконияти берилади".
Иккинчи босқич, деб давом этади Шерзод Хўжаев, бир кун олдин савдо қилишни назарда тутади.
“Яъни, бу ерда либераллаштиришнинг янада илғор даражаси бор”, — дейди Хўжаев. — Аммо барчамиз яхши тушунамизки, бу босқичга ўтиш куннинг исталган вақтида, йилнинг исталган фаслида етарли қувват захираси билан, ҳар қандай тебранишларга тайёр ҳолда етказиб бериш кафолатисиз мумкин эмас. Ва, менинг фикримча, қайта тикланадиган энергия манбаларини фаол жорий этиш билан бу муаммо бироз оғирлашади. Ҳа, бу экологик тоза, анча арзон ресурс, лекин шу билан бирга, баъзи ноқулай кунларда ёки ғайритабиий совуқ ёки ғайритабиий иссиқлик даврида ишлаб чиқаришни таъминлайдиган захира қувватларига эътибор қаратиш лозим."
Учинчи босқич — соатлик савдо бўлиб, савдо нафақат бир кун олдин, балки кун давомида ҳам амалга оширилади.
“Ушбу босқичга эришиш учун биз 2029 йилгача ҳам ишлаб чиқариш, ҳам магистрал ва тарқатиш тармоқларини ривожлантириш бўйича тайёр бўлишни режалаштирмоқдамиз, чунки бу савдо тури, хусусан, диспетчерлик учун жуда катта қийинчиликлар туғдиради”, — деди Хўжаев. — Чунки классик оқимлар, йиллар давомида тасдиқланган энергия оқимлари ўзгаради ва улар кун давомида жуда тез ўзгаради. Шунинг учун бу, биринчи навбатда, узатиш тизими ва тарқатиш тизимига катта сармояларни талаб қилади."
Шундай қилиб, Ўзбекистонда қайта тикланадиган манбалардан ишлаб чиқариш манбаларидан ташқари, энергия сақлаш тизимлари (станциялари) яратиш бўйича ишлар бошланди. Шерзод Хўжаевнинг айтишича, агентликнинг Хитой компанияси билан ҳамкорликда амалга оширилаётган дастлабки иккита лойиҳаси жорий йилнинг декабрь ойида фойдаланишга топширилади. Ҳар бир станциянинг қуввати 150 мегаваттни ташкил қилади.