ТОШКЕНТ, 29 май — Sputnik. Россия президенти Владимир Путиннинг Ўзбекистонга давлат ташрифи чоғида икки давлат раҳбарлари амалий ҳамкорликни кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратишди, биринчи навбатда, ўзаро товар айирбошлашни ошириш, иқтисодиёт тармоқларида кооперация лойиҳаларини илгари суриш, инновацион ҳамкорлик дастурларини қўллаб-қувватлаш, фаол маданий-гуманитар алмашинувни давом эттириш.
Шу билан бирга, жорий саммитгача энергетика, металлургия, нефт-кимё, машинасозлик, тоғ-кон саноати, қишлоқ хўжалиги, логистика, фармацевтика, сунъий интеллект ва бошқа кўплаб соҳаларда умумий қиймати 20 миллиард доллардан ортиқ бўлган янги саноат кооперацияси лойиҳалари ишлаб чиқилди.
Нима учун Владимир Путин қайта сайланганидан кейин учинчи давлат ташрифини (Хитой ва Беларусдан кейин) Ўзбекистонга амалга оширди? Товар айирбошлаш ҳажмини ҳозирги 10 миллиард доллардан 20 миллиард долларга етказиш учун иқтисодиётнинг қайси тармоқларини жадалроқ ривожлантириш керак? Россияда очишни режалаштирган Ўзбекистоннинг савдо ваколатхонаси икки томонлама савдо алоқалари ривожига қандай таъсир қилади? Шу ва бошқа саволларга экспертлар Sputnik Ўзбекистон мухбирига жавоб беришди.
Жаҳонда рўй бераётган ўзгаришларнинг ҳозирги босқичида Ўзбекистон Марказий Осиёдаги ўзаро ҳамкорлик марказига ҳамда бутун Марказий Осиё минтақасини янада ривожлантиришнинг локомотивига айланди. Бу фикрни Жаҳон иқтисодиёти ва халқаро иқтисодий муносабатлар” кафедраси доценти в.б., иқтисод фанлари номзоди Нодира Зикриллаева билдириб ўтди.
Шу боис, Россия Федерациясининг янги ҳукумати билан ҳамкорликни йўлга қўйиш, Ўзбекистон билан ҳамкорликни янада ривожлантиришнинг янги йўналишларини шакллантириш – бугун ҳар икки давлат устида иш олиб бораётган барча ишлар умуман бутун минтақанинг иқтисодий юксалишига хизмат қилади, дейди эксперт.
"Ma'no" тадқиқот ташаббуслари маркази директори Бахтиёр Эргашевнинг таъкидлашича, раҳбарларнинг давлат ташрифлари жадвали ва географияси ҳамиша ташқи сиёсатнинг устувор йўналишлари кўрсаткичи ҳисобланади.
“Ўзбекистон Путин инаугурациядан кейин ташриф буюрган учинчи давлатдир. Бу Ўзбекистон Россия ташқи сиёсатининг Марказий Осиё йўналишидаги асосий устувор йўналишларидан бири эканлигидан далолатдир. Бу ташриф Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги иттифоқчилик ва стратегик шериклик муносабатлари янада ривожланиб, мустаҳкамланиб боришининг ёрқин далилидир”, — деди сиёсатшунос.
Е.М. Примаков номидаги жаҳон иқтисодиёти ва халқаро муносабатлар миллий тадқиқот институти Марказий Осиё сектори раҳбари Станислав Притчиннинг фикрича, Ўзбекистон Россия Федерациясининг Марказий Осиёдаги энг муҳим ҳамкорларидан биридир.
“Биз (буни) ҳозир муҳокама қилинаётган кун тартибидан, амалга оширилаётган, амалга оширилган ёки муҳокама қилинаётган лойиҳалардан кўрмоқдамиз. Албатта, Ўзбекистон Марказий Осиёдаги энг муҳим ҳамкорлардан бири бўлиб, унинг аҳамияти бу ташриф давлат характерига эга, протокол жиҳатидан энг юқори бўлганлиги билан таъкидланади”, — деб тушунтирди эксперт.
Савдо ваколатхонаси стратегия элементи сифатида
Иқтисодий соҳа – бу икки мамлакат раҳбарлари муҳокама қилган давлатлараро ҳамкорликнинг энг муҳим йўналиши. Хусусан, президентлар 2030 йилга келиб товар айирбошлашни икки баравар ошириш ва 20 миллиард долларга етишни стратегик мақсад қилиб қўйишди.
“Ҳозирда мавжуд динамикани ҳисобга олсак, бу тўлиқ амалга оширилиши мумкин бўлган вазифадек туюлади, – дейди Бахтиёр Эргашев. — Бухоро вилоятида йирик газ-кимё мажмуасини қуриш режалаштирилган, биз ОКМКда қиймати 5 миллиард доллардан ортиқ бўлган янги мис эритиш заводини жорий этишнинг амалий қисмига ўтдик. Умид қиламанки, Тебинбулоқ темир рудаси конида металлургия ишлаб чиқаришини барпо этишда ҳақиқий тараққиёт бошланади. Бу лойиҳаларнинг амалга оширилиши Ўзбекистон ва Россия ўртасидаги иқтисодий ҳамкорликни, хусусан, сармояни янги босқичга олиб чиқиш имконини беради”.
Мутахассисларнинг фикрича, яқин орада Россияда пайдо бўладиган Ўзбекистоннинг савдо ваколатхонаси ҳам товар айирбошлаш ҳажмини 20 миллиард долларга етказишга ёрдам беради.
Нодира Зикриллаеванинг фикрича, яқин келажакда Ўзбекистон савдо ваколатхонаси фаолияти нафақат товар айирбошлаш ҳажмини ошириш, балки Ўзбекистоннинг Россияга экспортини диверсификация қилиш, минтақавий бозорларга нафақат қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ва тўқимачилик, балки бошқа турдаги товар ва хизматлар билан ҳам чиқиш имконини беради.
“Иқтисодиёт етарли даражада диверсификацияланганлигини ҳисобга олсак, бунда Ўзбекистон компаниялари бизнесини ривожлантиришда муҳим омил бўлмоқда. Шу нуқтаи назардан, янги савдо бозорларини илгари суриш ва мавжуд бўлганларни бирлаштиришнинг энг муҳим элементи савдо ваколатхоналаридир. Ва бу, албатта, Ўзбекистоннинг Россия бозоридаги стратегиясининг элементи бўлади”, — дея қўшимча қилди Станислав Притчин.
Умуман олганда, Нодира Зикриллаеванинг фикрича, бу экспорт-импорт операцияларининг кўпайишига, ташқи савдо айланмасининг ошишига, мамлакатлар ўртасидаги икки томонлама муносабатларнинг мустаҳкамланишига олиб келади, чунки бу чекловлар ва тўсиқларни соддалаштиради ҳамда иқтисодиёт тармоқларида яқинроқ ишлаб чиқариш алоқалари ва ўзаро ҳамкорликни йўлга қўйиш имконини беради.
Бундан ташқари, улар ҳамкорликни кенгайтириш ва импорт ўрнини босувчи лойиҳаларни, биринчи навбатда, ҳудудларни фаол жалб этиш орқали ўзаро товар айирбошлашни оширишни режалаштирмоқда.
Йирик атом электр станцияси қурилиши йўлида
Музокараларнинг муҳим натижаларидан бири Ўзбекистонда кам қувватли атом электр станцияларини (АСММ) қуриш бўйича шартнома имзоланиши бўлди.Бахтиёр Эргашевнинг фикрича, бу ечим оралиқ ва йирик АЭС қурилиши муқаррар, чунки кичик атом электр станцияси ҳозир кузатилаётган электр энергияси тақчиллиги муаммосини ҳал қила олмайди.
“Бу Ўзбекистон учун охир-оқибат доимий электр энергияси ишлаб чиқаришнинг жиддий манбасига айланадиган йирик АЭС қуриш лойиҳасини амалга оширишни бошлаши учун асос бўлиши мумкин”, — деб тахмин қилади сиёсатшунос.
Агар дастлаб лойиҳанинг тугаш санаси 2030 йил бўлган бўлса, ҳозир 2033 йилга тўғри келади. Нодира Зикриллаеванинг фикрича, режалаштирилган атом электр станцияси, эҳтимол, иқтисодий хавфсизлик масаласини ҳал қилиши керак.
"Биз тушунишимиз керак, энергия тақчиллиги кейинги тўққиз йил ичида кучаяди, қўшимча электр энергиясига бўлган эҳтиёж ҳам ортади", — дейди эксперт. Шунга кўра, бугунги кунда бу биз учун, айтайлик, иқтисодий хавфсизлик масаласидир."
Синергияга қандай эришиш мумкин
Ўзбекистон ва Россия ҳудудлари кенгашининг биринчи йиғилишида сўзга чиққан Шавкат Мирзиёев ҳудудлараро мулоқотни янада ривожлантириш, уни янги амалий мазмун билан тўлдиришга алоҳида аҳамият қаратилаётганини таъкидлади.
Масалан, қўшма лойиҳаларнинг умумий портфели аллақачон 40 миллиард доллардан ошган. Бундан ташқари, президентнинг сўзларига кўра, жорий саммит доирасида яна 20 миллиард долларлик янги ҳамкорлик лойиҳалари бўйича келишувларга эришилди, уларнинг чорак қисми ҳудудларга тўғри келади.
Бахтиёр Эргашевнинг аниқлик киритишича, Россия ҳудудларининг Ўзбекистон иқтисодиётидаги иштироки, жумладан, саноат парклари ва махсус иқтисодий зоналар ташкил этиш орқали фаоллашмоқда. Бу янги форматлар, сармоявий лойиҳалар билан янада аниқ ва мақсадли ишлаш имконини беради,дейди эксперт.
“Саноат ва йўналишлар диапазони жуда катта ва бу унинг кучи ва уни чеклашнинг ҳожати йўқ. Ҳудудлар қанчалик кўп бўлса, маблағларни энг фойдали форматда инвестиция қилиш ва Ўзбекистон ёки Россия ички бозорида ҳам, учинчи мамлакатлар бозорларида ҳам талабга эга бўлган маҳсулотларни олиш имконияти шунчалик кўп бўлади”, — дейди у.
Станислав Притчиннинг сўзларига кўра, ҳамкорлик учун бўшлиқлар ва ютуқ йўналишларини биргаликда баҳолаш синергетик самарага эришиш имконини беради.
“Яъни, иқтисодиётнинг, масалан, Россияда амалга ошириш қийин бўлган тармоқлари Ўзбекистонда амалга оширилиши мумкин ёки аксинча, Ўзбекистон Россия компаниялари учун ўсиш нуқтаси бўлиши мумкин”, — деб тушунтиради эксперт. — Бу борада, ҳа, ҳудудларга алоҳида эътибор қаратилаётганини кўряпмиз. Яъни, тадбирда Россия Федерациясининг таъсис субъектларининг кўплаб минтақавий раҳбарлари иштирок этишди. Ва биз уларнинг бош вазир даражасида учрашаётганини кўрамиз, бу эса келажакда ўзаро савдо ҳажмини ошириш учун қўлланиладиган воситалардан бирига алоҳида урғу беради”.
Газ соҳасидаги ҳамкорликни ривожлантириш
Ўзбекистон ва Россия раҳбарлари муҳокама қилган асосий мавзулардан бири газ бўйича ҳамкорлик бўлиб, унинг янги босқичи 2023 йилда, яъни Россиядан Ўзбекистонга табиий газ Қозоғистон ҳудуди орқали етказиб бериш бошланганидан сўнг бошланди.
“Бу узоқ муддатли жараён бўлиб, Ўзбекистон ва Россия ўртасида шартнома тузган табиий газ ҳажми, албатта, Ўзбекистонда табиий газга жиддий эҳтиёж борлигидан келиб чиқади. Иқтисодиёт эҳтиёжлари каби аҳоли сони ҳам ошиб бормоқда. Мамлакатда газ қазиб олиш кўпаймаяпти, тақчиллик ортиб бормоқда, ишлаб чиқарилган газ ҳажми билан мамлакат иқтисодиёти ва аҳолиси учун зарур бўлган ҳажмлар ўртасида тафовут мавжуд. Шу сабабли камомад табиий газ импорти ҳисобига тўлдирилади ва икки манбадан бири Россия гази бўлади. Туркманистон билан бирга”, — деб тушунтиради Бахтиёр Эргашев.
Шу билан бирга, Ўзбекистон “башорат қилиб бўлмайдиган” Афғонистон билан қўшни эканлигини тушуниш керак, республика уни ҳам электр энергияси билан таъминлайди, деди Нодира Зикриллаева.
“Шу нуқтаи назардан, бу биз учун муҳим масалалардан бири бўлиб, уни Ўзбекистонга газ етказиб беришни кўпайтириш орқали аниқ ҳал қилишимиз мумкин”, — дея қўшимча қилди эксперт.
“Мутахассисларнинг таъкидлашича, яқин йилларда Россиядан етказиб бериладиган табиий газнинг йиллик ҳажми 10 миллиард куб метрга етиши мумкин, – дейди Бахтиёр Эргашев. Бу жуда реал. Айрим янги форматлар қурилади, Ўзбекистон ҳудудидан ўтувчи газ ташиш тизими, масалан, Россия табиий газини шарққа, Хитойга, балки жанубга ҳам транзит қилишда фойдаланиш мумкин. Бу ҳозир эмас, балки ўрта ва узоқ муддатли истиқболда”.
Айни пайтда “Марказий Осиё – Марказ” қувурлари тизимининг ўтказиш қобилиятини ошириш бўйича ишлар олиб борилмоқда, бу эса келгуси йилда Ўзбекистонга газ қуйиш ҳажмини 11 миллиард куб метрга етказиш имконини беради.
Логистика ва меҳнат миграцияси
Шавкат Мирзиёев ва Владимир Путин ўртасидаги музокаралар чоғида “Шимол-Жануб” халқаро йўлаги бўйича кенг кўламли лойиҳа ҳам муҳокама қилинди. Россия раҳбари ушбу ҳудуднинг истиқболларини таъкидлади.
“Шимол-Жануб халқаро коридорини яратиш бўйича кенг кўламли лойиҳа бўйича ўзаро ҳамкорлик истиқболли кўринишда: Россия ва Беларусдан Ҳинд океани қирғоқларигача бўлган йўналишлардан бири шу ерда, Ўзбекистон ёнидан ёки Ўзбекистон ҳудуди орқали ўтади. Бу мутлақо мумкин, бу қўшимча имкониятлар яратиш, шу жумладан, Ўзбекистоннинг океанга чиқиши нуқтаи назаридан жуда қизиқ”, — деди Владимир Путин.
Президентлар меҳнат миграцияси мавзусига ҳам тўхталди. Бугунги кунда Россияда миллиондан ортиқ Ўзбекистон фуқаролари яшаб, меҳнат қилмоқда.
Музокаралар якунларини сарҳисоб қилар экан, Владимир Путин Россия ҳукумати меҳнат қилаётган Ўзбекистон фуқароларини муносиб меҳнат шароити ва ижтимоий ҳимояси билан таъминлаш учун барча зарур ишларни амалга ошираётганини ва қилишини таъкидлади.
“Умуман олганда, Ўзбекистонда бу борада анчадан бери иш бошланган, – дейди Нодира Зикриллаева. — Россия томони ҳам бу ишга тизимли ёндашиш ва нафақат, айтайлик, Ўзбекистон фуқароларига нисбатан, балки бутун Марказий Осиё минтақасида тартиб ўрнатиш зарурлигини тушуна бошлагани қувонарли”.