Кўпчилик президент вертолётининг қулаши фожиали ҳолатлар — ёмон об-ҳаво, ускунанинг нотўғри ишлаши ёки учувчининг хатолари натижасида юзага келганига ишонмайди ва чет эллик, биринчи навбатда, Исроил изини излашмоқда.
Исроил ва Эрон ўртасидаги адоват ҳақиқатан ҳам барқарор эмас, балки оқилона характернинг барча чегараларидан ташқарига чиқиб кетаётган ва Исроилнинг яқинда Дамашқдаги Эрон консуллигига уюштирган ҳужуми бунинг исботидир.
Сурия пойтахтида эронлик генералларнинг ўлдирилишидан сўнг Эрон биринчи марта ўз ҳудудидан Исроилга қарши тўғридан-тўғри ракета зарбаси билан жавоб қайтарди - оммавий, лекин биринчи навбатда намойишкорона ва қурбонлар келтирмади.
Исроилнинг жавоби фақат рамзий ҳужум билан чекланди, лекин қасос олишга ваъда берди. Демак, балки бу 19 май куни Эроннинг Шарқий Озарбайжони осмонида содирбўлгандир?
Эронлик экспертларнинг хулосаси ҳозирча бўлмаса-да, улар теракт белгиларини кўрмаганга ўхшайди – вертолёт на портлатилмаган, на ракета билан уриб туширилмаган. Қаттиқ қўниш, эҳтимол, носозлик натижасидир — ва бунинг тасдиқланиши, албатта, яқин кунларда тақдим этилади.
Албатта, бу ҳолатда носозлик саботаж натижасида содир бўлган ва вертолёт Озарбайжон-Эрон чегарасидан ҳавога кўтарилишидан олдин атайлаб шикастланган, деган версия тарафдорлари ҳамон топилади. Боку ва Тель-Авив ўртасидаги яқин алоқаларни ҳисобга олсак, улар Исроил изини излашади — лекин бу ҳам жуда сунъий кўринади.
Ҳа, Бенямин Нетаняху Ғазода даҳшатли ишларни қиляпти ва унинг Дамашқдаги эронлик генералларга зарба бериш қарори соф провокация эди — ақлдан озган, қоидабузарликдан ташқари. Аммо Исроил бош вазирининг Эронни Исроилга қарши кенг кўламли ҳужумга ундашга бўлган барча уринишлари — АҚШни Эронга қарши тўлиқ урушга тортиш учун ҳеч нарсага олиб келмади.
Ғарб "ақлдан озган муллалар" сифатида кўрсатишни яхши кўрадиган Эрон раҳбарияти аслида нафақат исроиллик, балки америкаликларга қараганда анча масъулиятли ва стратегик фикр юритади. Эрон провокацияларга берилмайди — вақт ўз томонида эканлигини ва минтақада ҳам, дунёда ҳам кучлар мувозанати ўзи учун қулай йўналишга ўзгараётганини тушунади.
Бундай шароитда, агар Нетаняху ниҳоят ўз мамлакатини олиб борган боши берк кўчанинг умидсизлигини англаб ақлдан озган бўлса ҳам ва катта уруш қўзғатиш ва АҚШни унга тортиш учун Раисий ўлдирилишини буюрган бўлса ҳам, у буни кўргазмали қилиш керак эди, яъни Эрон президентининг вертолётига қарши ҳужумида тажовузкорнинг мавжудлиги ҳақида ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмаслиги керак эди.
Шундагина Эрон раҳбариятини йўлдан оздириш, ставкаларни кўтаришга мажбур қилиш ва Исроил билан тўғридан — тўғри уруш ҳақида жиддий ўйлаш имконияти пайдо бўлади - Теҳронга Исроил терактининг ғазабини эътиборсиз қолдириб, уни носозлик деб ёзиш қийин бўлар эди.
Табиий офатнинг ташқи изи бор бўлса-да, бу Ғарб санкциялари билан боғлиқ, Эрон Ислом Республикаси ўзининг деярли 45 йиллик фаолияти давомида унга амал қилган. Ушбу санкциялар кўплаб моддаларни, жумладан, самолётлар ва унинг эҳтиёт қисмларини сотиб олиш билан боғлиқ нарсаларни ўз ичига олади.
Албатта, эронликлар уларни четлаб ўтишга ҳаракат қилишмоқда - аммо шунга қарамай, нормал техник хизмат кўрсатган тақдирда, эски Америка вертолёти 19 май куни муваффақиятсизликка учрамаган бўлиши мумкин эди.
Раисийнинг ўлими мамлакатдаги ички сиёсий вазият ва Россия-Эрон муносабатлари ҳақида кўплаб миш-мишларга сабаб бўлди - энди ҳокимият учун кураш бошланади, марҳум президент эса россияпараст эди (Раиси билан бирга ўлдирилган Ташқи ишлар вазирлиги раҳбари каби), шунинг учун энди ҳокимиятга деярли ғарбпараст сиёсатчилар келиши мумкин, дейишади.
Бу тахминларни оддий рақибларимизнинг қасддан қилинган ахборот провокацияси деб аташ мумкин, аммо Эронда содир бўлаётган воқеаларга эътиборнинг кучайиши ва ёмон хабардорлик туфайли "тўлдириш" ни батафсилроқ кўриб чиқишга арзийди.
Ҳа, Иброҳим Раисий Россия билан алоқа ва муносабатларни мустаҳкамлашга бел боғлаган – шунинг учун Владимир Путин ишончли дўсти ва иттифоқчисидан айрилганини бежиз айтгани йўқ. Раисий президентлик қилган уч йил давомида у президентимиз билан яхши муносабатда бўлди – ва энг муҳими ҳали олдинда эди.
Чунки Раисий нафақат кейинги йил тўрт йиллик янги муддатга қайта сайланиш учун, балки Эрон олий раҳбари оятуллоҳ Хоманаийнинг ўрнига асосий номзод эди: 85 ёшли Хоманаийисломий республикани 35 йил давомида бошқарди - у ҳам давлат раҳбари, ҳам Қуролли кучлар бош қўмондони бўлган президент эмас.
Оятуллоҳ ўзининг ёши улуғ бўлишига қарамай, бармоғини мамлакат пулсида ушлаб туради – кундалик раҳбарликка аралашмасдан, стратегияни белгилайди ва энг муҳим қарорларни қабул қилади (ёки тасдиқлайди).
Исломий республиканинг Эрон сиёсий модели анча мураккаб, аммо у жуда мувозанатли. Раисийнинг ўлими ички тўнтаришларга, айниқса, курс ўзгаришига олиб келмайди – июль ойида янги президент сайланади ва курсни Оятуллоҳ Хоманаий белгилайди.
Албатта, кўча норозиликлари ва турли кланлар ўртасидаги кескинликлар мумкин, аммо Хоманаийнинг иродаси ва таъсири ҳам президентликка номзод, ҳам унинг ўрнига олий раҳбар бўлиш учун номзод тўғрисида қарор қабул қилиш учун етарли.
Иккинчи позиция конституциявий жиҳатдан мустаҳкамланмаган - ахир, лидер ҳаёт учун ҳукмронлик қилади, аммо Раисий мисолида ҳамма нарса иккита ролнинг бирида бирлашишига ишора қилди.
Янги президент ҳам бўлажак олий раҳбар бўладими? Катта эҳтимол билан Хоманаий бу сафар ўз “оқ фотиҳасини” икки кишига бўлиб беради.
Бундан ташқари, тахминлардан фарқли ўлароқ, унинг ўғли Можтаба улар орасида деярли бўлмайди — 54 ёшли сиёсатчи отасининг меросхўри бўлиш учун доимий равишда "таклиф қилинмоқда", лекин бу асосан Эрон эмиграцияси ва Ғарб матбуоти томонидан амалга оширилади ва аслида бундай сценарийга тайёргарлик белгилари йўқ.
Оятуллоҳнинг ўзи бунга қатъий қарши, унинг ўғли ҳеч қандай сайловда иштирок этиш тажрибасига эга эмас, шунингдек, олий раҳбар лавозимини эгаллаш учун зарур бўлган Оятуллоҳ даражасига эга эмас.
Шундай қилиб, "меросхўр Можтаба" ҳақидаги миш-мишлар, биринчи навбатда, унинг отаси ва ислом республикасининг мухолифларига - эронликларда ирсий монархия ўрнини босган ва гўё унга айланиб бораётган тизимга ишончсизликни уйғотиш учун керак.
Аммо Исломий Эрон шоҳ Эронидан бутунлай фарқ қилади — на ички тузилиши, на ташқи сиёсати. Бу дунёдаги энг узоқ вақт давомида АҚШ билан деярли узлуксиз қарама-қаршиликда бўлган, Ғарбга душман деб эълон қилинган учта давлатдан бири эканлигини эслаш кифоя.
Аммо қолган иккитасининг (Куба ва КХДР) таъсири сезиларли даражада камроқ ва сўнгги ўн йилликларда улар асосан суверенитетни (КХДР) ёки ички иқтисодий муаммоларни (Куба) ҳимоя қилиш учун ҳарбий қудратини кучайтиришга қаратилган.
Эрон, аксинча, энг кучли минтақавий кучга айланди — ва тобора Россия ва Хитойга яқинлашмоқда. Москва билан алоқаларни мустаҳкамлаш марҳум президент Раисийнинг шахсий позицияси эмас эди. Бу Эрон етакчиси Оятуллоҳ Хоманаий (ва президентимизнинг Эронга беш марта ташрифи чоғида Владимир Путин билан суҳбатлари натижаси) ва Эрон раҳбариятининг кўпчилигининг онгли стратегик танлови эди.
Янги президент, у ким бўлишидан қатъи назар (ҳозирча икки-учта номзод муҳокама қилинмоқда), қайси кланга мансуб бўлишидан қатъи назар, худди шу йўналишни давом эттиради, чунки бу Эрон манфаатларига жавоб беради.
Ўзининг буюк қўшниси билан кўп асрлик алоқаларга эга бўлган — Россия ҳам. Турли даврлар бўлган, аммо ҳозирги давр мисли кўрилмаган яқинлашув ва янги дунё тартибини қуриш жараёнига биргаликда таъсир ўтказиш учун имкониятлар очади.