Ўзбекистонликлар акцияларни қандай сотиб олишлари мумкин ва қандай хавфлар бор?
Акцияларни чиқариш ва сотиш нафақат компанияларнинг, балки бутун мамлакат иқтисодиётининг ривожланишига ёрдам беради. Қимматли қоғозларни сотиб олиш инвесторга компания фойдасининг маълум қисмини олиш имконини яратади. Ҳар ким бу каби инвестор бўлиши мумкин.
SputnikЎзбекистонда 2017 йилдан буён 6 та IPO/SPO ўтказилди – қимматли қоғозларни биржада бирламчи/иккиламчи жойлаштириш. Охирги икки йил ичида (2023 йил IPO бозоридаги энг фаол йил бўлди) "Uztelecom" телекоммуникация оператори, "UzAuto Motors" автомобилсозлик компанияси ва "UzbekInvest" суғурта компанияси иштирокидаги битимлар энг диққатга сазовор бўлди.
“Ушбу IPO/SPO ларнинг ҳар бири турли хусусиятларга эга эди. Мисол учун, "UzAuto Motors" IPO ҳажми бўйича энг йирик бўлган бўлса, IPO "Uztelecom" бозорга алоҳида қизиқиш кўрсатди, — дея маълум қилди "Portfolio Investments" инвестиция компанияси бош директори Мунир Якубов Sputnik мухбирига. — Уларнинг акцияларини сотиб олишга қайта обуна бўлиш 131 фоизни, "UzAuto Motors IPO"га обуна бўлиш эса 29 фоизни ташкил этди. Савдолар ҳажмини баҳолашда "Uztelecom" биринчи 3 кун ичида 1,7 миллиард сўмлик савдо ҳажми билан бошқа IPOларни ортда қолдириб, бошқа барча IPOларнинг умумий ҳажмидан сезиларли даражада ошиб кетди”.
Қайта обуна акцияларга бўлган талаб биржада жойлаштириш учун чиқарилган қимматли қоғозлар сонидан ошиб кетишини англатади.
Якубовнинг сўзларига кўра, акцияларга бўлган юқори қизиқиш нафақат фаол маркетинг кампанияси, балки компаниянинг аҳоли орасида анчагина танилгани билан ҳам боғлиқ.
“Биринчи савдо кунида телекоммуникация оператори акциялари 25 фоизга ошди, шунинг учун IPO иштирокчиларининг кўпчилиги бир ҳафтадан камроқ вақт ичида яхши пул ишлашга муваффақ бўлишди”, — дея қўшимча қилди эксперт.
Ўзбекистонликлар нима сотиб олишади? Улар маҳаллий компаниялар акцияларини қандай сотиб олишлари мумкин? Республикада қимматли қоғозлар бозори қай даражада ривожланган? Уларни сотиб олишда қандай хавфлар бор?
Ўзбекистон республикасининг “Қимматли қоғозлар бозори тўғрисида”ги қонунига кўра, қимматли қоғозларга акциялар, облигациялар, ғазначилик мажбуриятлари, депозит сертификатлари, қимматли қоғозларнинг ҳосилалари ва векселлар киради. Мунир Якубов айтганидек, кўпинча биржа иштирокчилари бир нечта йирик ва таниқли компанияларнинг акцияларини сотиб олишади.
“Улар мунтазам равишда дивидендлар тўлайдиган ёки илғор бошқарувга эга, замонавий бозор механизмларидан муваффақиятли фойдаланадиган ва ўз акциядорлари билан фаол алоқада бўлган компанияларнинг акцияларини танлашади, деди эксперт. — Бундан ташқари, корпоратив облигацияларга сармоя киритишга қизиқиш ортиб бормоқда, улар ҳам барқарор купон тўловларини тўлайди. Купон — бу эмитент томонидан облигациялар эгаларига белгиланган нақд пул тўлови (қимматли қоғозларни чиқарган компания)”.
Биржада акцияларни ҳар ким сотиб олиши мумкин. Бунинг учун брокерлик ҳисобварағи очишингиз керак.
"Буни лицензияга эга брокер ёрдамида амалга ошириш мумкин. Бунинг учун паспорт, банк реквизитлари, электрон почта манзили ва телефон рақами керак, — дея тушунтиради Мунир Якубов. — Шаклни тўлдириб, шартнома имзолагандан сўнг, ҳисоб 10 дақиқа ичида очилади. Шунингдек, "Jett" иловаси (ҳозирда ҳисобларни масофадан туриб очиш имконини берувчи ягона дастур) ёрдамида ҳисобни масофадан туриб очиш мумкин."
Худди шундай шартлар чет эл фуқароларига ҳам тегишли.
“Бугунги кунда асосий шартлардан бири хорижий инвестор номидан қимматли қоғозлар билан операцияларни амалга оширадиган маҳаллий брокерда инвестиция ҳисобварағини очишдир”, — деди Sputnik мухбирига Истиқболли лойиҳалар миллий агентлигининг Эмитент фаолиятини ва корпоратив бошқарувни ривожлантириш бошқармаси бошлиғи Алишер Аҳмедов.
Чет эллик инвесторлар ҳисоб рақамини масофадан туриб очишда шахсни тасдиқловчи ҳужжатнинг сканерланган нусхаларини, тўлдирилган ариза шаклини ва имзоланган шартномани почта орқали юборишлари керак бўлади. Бунда видеоалоқа орқали шахсни текшириш жараёнидан (KYC) ўтиш керак бўлади, дея аниқлик киритди Якубов. Шунингдек, у "Jett" иловаси орқали ҳисоб очиш ҳозирча хорижликлар учун мавжуд эмаслигини қўшимча қилди.
Самарали даромад манбаи
Мамлакатда ягона республика фонд биржаси 1994 йилда ташкил этилганига қарамай, бу бозор нисбатан ривожланмаган, аҳоли томонидан ҳамон қизиқиш паст, дейди Мунир Якубов.
“Бу ҳам умумий молиявий саводхонликнинг йўқлиги, ҳам аҳолининг фонд бозори имкониятларидан хабардорлигининг пастлиги билан боғлиқ”, деб тушунтиради эксперт. — Бироқ, жуда секин бўлса-да, қизиқиш ортиши тенденцияси мавжудлигини таъкидлаш керак. Бугунги кунда Ўзбекистонда 36 миллиондан ортиқ аҳолига эга бўлган фаол брокерлик ҳисобварақлари сони 50 мингдан ошмайди, яъни 0,2% дан кам. Таққослаш учун, Россияда бу кўрсаткич тахминан 32 фоизни ташкил этади”, - дея қўшимча қилади Якубов.
Алишер Аҳмедов таъкидлаганидек, бошқа платформалар (биржалар) яратишда ҳеч қандай чекловлар йўқ ва исталган манфаатдор шахс лицензия олиш учун назорат қилувчи орган – Истиқболли лойиҳалар миллий агентлигига мурожаат қилиши мумкин. Экспернинг сўзларига кўра, айни пайтда, Ўзбекистон фонд биржаси савдо фаоллиги ва ликвидлигини оширишда давом этмоқда (жорий нархда активни тез сотиб олиш ёки сотиш), гарчи улар унчалик муҳим бўлмаса ҳам. Бироқ, ҳар йили ижобий динамика кузатилмоқда.
Брокерларнинг фикрича, кўпчилик Ўзбекистон фуқаролари кўчмас мулкка сармоя киритишни афзал кўришади, чунки бу соҳа кўпроқ таниш ва олдиндан айтиш мумкин. Бундан ташқари, юқори фоиз ставкалари туфайли банк депозитлари инвестициялар учун жозибадор.
Қимматли қоғозларга инвестиция қилиш хавфи
Қимматли қоғозларга инвестиция қилиш, айниқса, ёш ва ривожланаётган бозорларда маълум хавфларни ўз ичига олади.
Алишер Аҳмедовнинг сўзларига кўра, Ўзбекистондаги асосий хавф-хатарларга қуйидагилар киради:
бозор: мамлакат иқтисодиёти фаол ислоҳотлар босқичидан ўтмоқда ва кўплаб ташқи ва ички омиллар таъсирига дучор бўлмоқда, шунинг учун қимматли қоғозлар нархининг юқори ўзгарувчанлигига (ўсиш ёки пасайиш) тайёр бўлиш керак;
кредит: кўпгина ташкилотлар қимматли қоғозлар билан ишлашда катта тажрибага эга эмас ва кредит шартномаси бўйича кейинги тўловни кечиктириши мумкин, шунинг учун инвесторлар юқори рискларни ҳисобга олишлари керак;
паст ликвидлик: бу риск инвесторлар бозор ликвидлиги етарли эмаслиги сабабли қимматли қоғозларни жорий нархда сотишда қийинчиликларга дуч келиши билан боғлиқ – бозорда харидорлар ва сотувчилар етарли эмас ва кўпинча битим ўз позициясини яратиш учун ҳам, ундан чиқиш учун ҳам узоқ вақтни талаб қилади;
геосиёсий: бу молиявий бозорлар ва қимматли қоғозлар нархига таъсир қилиши мумкин бўлган сиёсий ва геосиёсий ҳодисалар билан боғлиқ хавф.
Мутахассисларнинг таъкидлашича, сармоявий хавфлардан тўлиқ ҳимоя қилиш мумкин эмас. Шунинг учун, уларни камайтириш учун инвесторлар пухта тадқиқот олиб боришлари ва портфелини диверсификация қилишлари керак — бир нечта турдаги қимматли қоғозлар ёки турли компанияларнинг акцияларидан фойдаланиш. Молиявий экспертлар билан маслаҳатлашиш ва шундан кейингина онгли инвестиция қарорларини қабул қилиш жуда муҳимдир.
Иқтисодиётга таъсири
Биржалар фаолияти бир неча сабабларга кўра мамлакат иқтисодиётида муҳим рол ўйнайди.
“Бу молиялаштиришнинг муҳим манбаи: тобора кўпроқ маҳаллий компаниялар бозордан маблағ жалб қилишни режалаштирмоқда – хусусан, биз 2023 йилда бир нечта IPO ўтказиш мисолларини кўрдик, бу эса компанияларга 50 миллиард сўмдан ортиқ маблағ йиғишга ёрдам берди”, — деди Аҳмедов.
Бундан ташқари, индекслар ва акция баҳолари каби фонд бозори кўрсаткичлари кўпинча иқтисодий саломатлик кўрсаткичлари сифатида ишлатилади. Биржадаги нархларнинг ошиши инвесторларнинг иқтисодиётга ишончи ортишидан далолат бериши мумкин, пасайиш эса юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни кўрсатиши мумкин.
Биржа савдоси тадбиркорлик фаоллигини ва инновацияларни рағбатлантиради.
“Биржада рўйхатдан ўтган компаниялар ўз фаолияти тўғрисида ҳисобот ва маълумотларни тақдим этишлари шарт, бу эса уларнинг фаолияти устидан очиқлик ва жамоатчилик назоратини таъминлайди”, — дея аниқлик киритди Аҳмедов.
Шу тариқа фонд биржалари фаолияти компаниялар учун капитал жалб этишнинг янги шаклларини яратишга кўмаклашиш, бизнесни ривожлантиришни рағбатлантириш ҳамда инвесторларга ўз портфелларини диверсификация қилиш ва даромад олиш имкониятини яратиш орқали мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришга хизмат қилмоқда.
Бу борада хорижий инвесторларнинг иштироки ҳам муҳим аҳамиятга эга. Муҳим сабаблардан бири қўшимча инвестициялардир.
“Иқтисодиётнинг ресурсларга бўлган эҳтиёжи юқори бўлганлиги сабабли, ислоҳотлар ва модернизация жараёнида ҳар қандай қўшимча активлар муҳим аҳамият касб этади, – дея тушунтиради мутхассис. — Аҳолида жамғармалар етишмаслиги ва аҳоли жон бошига нисбатан паст даромадли шароитда ташқи инвестициялар иқтисодий ўсишда муҳим рол ўйнайди."